‘
Առաջին անգամ երբ սայթաքեցի ընկա ու գետնին փռված ծիծաղում էի… Ճշգրտում. ինչ ինձ հիշում եմ, հա՛ էլ սայթաքել եմ, այնպես որ՝ առաջի՛ն անգամ չէի սայթաքում, գետնին փռված՝ առաջի՛ն անգամ էի ծիծաղում։
Ոչ ավել-ոչ պակաս՝ դեռ տասնյոթ տարեկան էի, ու երբ Մաշտոցի պողոտայի (այն ժամանակ Լենինի պողոտա էր, ավելի ճիշտ՝ պՌոսպեկտ) պոնչիկանոցի մայթին սառույցի վրա սահեցի ու մեջքիս վրա անգթորեն շրխկացի գետնին, այնքան զվարճալի թվաց այդ պատկերը, ես՝ գետնատարած, գլխավերեւս էլ՝ մի մոլորված երիտասարդ, որն ուզում էր պոկել ինձ գետնից, իսկ ես համառորեն չէի պոկվում, որ սկսեցի ծիծաղել։ Ոտքի կանգնելու մտադրությունս դեռ չէր նշմարվում։ Դիմացս երկինքն էր, ու երկնքի դեմքին նայելով ծիծաղելն անսպասելի հաճույք էր։ Ինձ տուն ուղեկցող երիտասարդը շատ անհարմար վիճակում էր հայտնվել։ Շուրջն էր նայում՝ հո շատ մարդ չտեսա՞վ, որ ինքն ստիպված է տուն ճանապարհել մի աղջկա, որն ահա՛ անամոթաբար փռվել է գետնին ու վեր կենալու ցանկության ոչ մի նշան ցույց չի տալիս։ Հույսը չէր կորցնում, փորձում էր օգնել, որ վեր կենամ։ Ես թեւս քաշում էի, իր ձեռքն էլ հրում էի, այսինքն թե՝ հանգիստ թող ինձ, հա՞, ի՞նչ ես խառնվել իրար, թող հանգիստ պառկեմ, ու շարունակում էի ծիծաղել։ Կուշտ ծիծաղեցի, ու երբ ի՛նքս որոշեցի, որ ոտքի կանգնելու ժամանակն է, ձեռքս մեծահոգաբար մեկնեցի երիտասարդին, որ քաշի-քաշքշի ինձ ու գետնից պոկի։
Մինչ այդ արդեն աղոտ նշմարել էի, որ ինքս ինձ վրա ծիծաղել կարողացողներից եմ, այդ օրից վստահ էի ու մինչեւ հիմա էլ վստահ եմ, որ՝ հա՛, այդպես էլ կա, ինձանից լավ ոչ ոք չի ծիծաղում ինձ վրա։
Մեջքիս վրա սառույցին պառկած պատկերացրի, թե ինչ անհեթեթ տեսարանի դերակատարներ ենք ես ու շփոթված երիտասարդը, երեւակայությանս զոռ տվեցի, թե պատահական հանդիսատեսն այդ պահին ոնց է ցավակցում իմ մեջ ապագա հուսալի կյանքի ընկեր փնտրած ու պատահական մի սայթաքումով ճաճանչափայլ հույսը գետնին զարկված տեսնող երիտասարդին ու մտքում ինչ վատ-վատ բաներ է ասում ինձ նման «ցանցառի» հասցեին, ու երեւակայածս շատ զվարճալի էր։ Դե՛, զվարճալի էր, ես էլ ծիծաղում էի։
Հետո, երբ հասա տուն, սառած մարմինս տաքացավ, ու ես մեկ էլ մի կուշտ լաց եղա մեջքիս ցավից, ավա՛ղ, պատահական հանդիսատես այլեւս չկար, որ այդ պահին մի քիչ էլ ի՛նձ խղճար։ Շփոթված ու մի գետնատարած շրխկոցով կյանքի ընկեր կորցրած երիտասարդն էլ արդեն յոթ սարուձոր ինձանից հեռու էր։
Քանի-քանի տասնյակ տարիներ հետո նորից փողոցում փռվեցի գետնին ու նորից ծիծաղեցի։ Ճշգրտում. գետնին փռվե՛լս չէր քանի-քանի տասնյակ տարիներ հետո, արդեն ասացի, որ հեշտ սայթաքողներից եմ, նորից ծիծաղե՛լս էր երկրորդ անգամ։ Շատ տարբեր էր տասնյոթ տարեկանիս ծիծաղից։ Գետնին փռվելու կերպն էլ էր տարբեր։ Այս անգամ մեջքս էր երկնքին նայում։ Այս անգամ մեն-մենակ էի։ Այս անգամ սառույց չկար, արեւն էր վերեւներից տապակում ուղեղս։ Ծնկներիս վրա ընկա եռացող ու փոշոտ ասֆալտին, աջ ձեռքս անձնազոհաբար կանխեց դեմքիս ու գետնի ջերմ ու սրտառուչ, գուցե նաեւ՝ ճակատագրական հանդիպումը։ Ու մինչ կողքովս անցնող ավտոմեքենաներից մեկն ընթացքը դանդաղեցրեց, երեւի վարորդն ուզում էր իջնել ու գետնից պոկել ինձ՝ չհասցրեց, ես արդեն ոտքի վրա էի։ Աջ ծունկս շատ էր ցավում։ Նայեցի՝ հո տաբատս չէ՞ր պատռվել։ Չէ՛, ընդամենը տեղը տեղին փոշի էր կուլ տվել, ու նոր տաբատ գնելու խնդիրը չի սպառնում ինձ. լավ պրծանք ես ու երկու հինգհարյուրդրամանոցներս։ Մի քիչ կանգնեցի, որ վստահանամ՝ գլխապտույտ չկա, ոտքերս չեն դողում։ Վստահացա, որ գլխապտույտն էլ կա, ոտքերս էլ դողում են, ու կաղալով մի կերպ առաջ գնացի, որ մի սյունանման բան գտնեմ ու հարազատի նման փարվեմ նրան։
Վերջապես գտա։ Փոշու մեջ կորած բարակ սյուն էր։ Ամուր գրկեցի։ Վաղուց չէինք հանդիպել։ Կարոտել էի։ Շատ տաք էր։ Ինքն էլ, ուրեմն, ինձ էր կարոտել։ Դե՛, դուք կասեք՝ արեւն էր տաքացրել, բայց հիմա ասողը ես եմ եւ ասում եմ՝ ինչ ինքս եմ ուզում։
Հենց այդտեղ էլ սկսվեց։ Փոշեկոլոլ սյան հետ գիրկընդխառն՝ սկսեցի ծիծաղել։ Ինչու՞ էի ծիծաղում։ Չգիտեմ։ Որովհետեւ վաղուց արդեն տասնյոթ տարեկա՞ն չէի, ու որ ծնկախառն հանդիպեցի ասֆալտին, դիմացս երկի՞նքը չէր, երեւանյան փոշոտ-կեղտոտ, աշխարհից նեղացած ու մոռացված մի նեղլիկ փողո՞ց էր, որն ընտրությունից ընտրություն տեղ-տեղ կարկատում էր որեւէ պատգամավորացու, ու երկրորդ-երրորդ անձրեւից հետո կարկատանները ջուրը տանում էր, տեղում թողնելով ծանոթ ու հարազատ փոսերը։ Թե՞ ծիծաղում էի, որովհետեւ ավտոմեքենայի ընթացքը դանդաղեցրած վարորդին չթողեցի «մորքուրին» գետնից բարձրացնի ու բարի գործ արած մարդու ինքնագոհ ժպիտը դեմքին, «մորքուրի» երախտագիտական օրհնանքները վաստակած՝ շարունակի իր ճամփան։ Կարող էի, չէ՞, մի քիչ ծանր պահել ինձ, մանավանդ որ՝ լավ էլ ծանրաքաշ եմ, մինչեւ բարի մարդը վազեր, քաշեր-քաշքշեր ու ինձ ասֆալտից պոկեր։ Թե՞ ծիծաղում էի, որովհետեւ իջեւանյան իմ սիրած արտահայտություններից մեկն էի հիշել. «Բըդըրմիշ եղա»։ Կասեք՝ էդ ի՞նչ է։ Հենց էդ է՝ հայրենի հողի հետ ծնկախառն հանդիպումը։ «Հայրենի»-ն գրեցի, որ հանկարծ չմտածեք՝ էս խառը ժամանակներում հայրենասեր չեմ, թե չէ բըդըրմիշը բըդըրմիշ է, հողը հայրենի լինի, թե օտար, ամայի ճամփեքին փռված։
Գտա՛, թե ինչու էի ծիծաղում։ Սյունը գրկած՝ ոչ թե մեր «Օտար, ամայի ճամփեքի վրա» երգն էի հիշել, ու ոչ էլ՝ «Ա՜խ, իմ ճամփես մոլոր գընաց, անտակ ծովին դեմ առա»-ն, այլ Գորան Բրեգովիչի «Կալաշնիկով»-ը։ Գրկել էի սյունը, ծիծաղում էի ու մտքումս շուտասելուկի պես կրկնում՝ Կա՛լա՛շնի՛կո՛վ, Կա՛լա՛շնի՛կո՛վ։ Այսինքն թե՝ ոչ միայն հայրենասեր եմ, այլեւ միշտ հիշում ու երբեք չեմ մոռանում, թե ոնց են իմաստուն վերլուծաբանները ամեն օր կռավում, որ քառօրյա պատերազմն ընդամենը գլխավոր փորձն էր, ու դեռ մեզ սպասվում է «վերջին վճռականը», ու թե ես ինչքան եմ սարսափում պատերազմից, ու ինչքան սպանիչ պարզորոշությամբ եմ տեսնում, որ հաջորդին դժվար թե դիմանամ։ Իսկ պարզորոշ սարսափից ծիծաղելի բան չկա էս աշխարհիս երեսին։
Վերջին վճռականների երկիր Հայաստանս, ո՜նց եմ հոգնել քեզ սիրելուց։
Չշեղվենք։ Ես գրկել էի փոշեպատ, իմ կարոտից եռացող սյունն ու ծիծաղում էի։
Դե՛, ուրախ էի՝ ծննդյանս օրն էր։
Ըհը՛։ Ծննդյանս օրն էր, ու որոշել էի ինքս ինձ նվիրել մազախուզության արարողությունը։ Մինչ բըդըրմիշ լինելս, նախ, տանն էի։ Ու տանը նստած՝ ինձ երկար համոզում էի, որ նորից, արդեն որերո՛րդ անգամ անհամեստաբար ծնվել եմ, ու իսկը ժամանակն է մազերս խուզելու։
Վերջը, համոզեցի։ Վարսավիրանոցը մեր տնից հարյուր մետր է հեռու։ Դե, վերցրի խեղճ-խեղճ, վիզը ծուռ իմ ուշադրությանը սպասող երկու հատ հինգ հարյուր դրամանոցներն ու հպարտ-հպարտ ճամփա ընկա։ Միշտ այդպես է. հենց համոզում եմ ինձ, որ պետք է տնից դուրս գալ ու դուրս եմ գալիս, քիչ է մնում հպարտությունից սիրտս բերանովս դուրս գա։
Չէ, հնարավոր բան չէ, աչքերիս չեմ հավատում… Հավատամ-չհավատամ՝ փակ էր։ Վարսավիրանո՛ցը։ Երբեք փակ չէր լինում, այդ օրը փակ էր։
Ի՛մ ծննդյան օրը։
Մոլոր կանգնած եմ իմ ծնվելու պատմական փաստի նկատմամբ երկաթյա ճաղերի անտարբերությամբ հառնած փակ դռան դիմաց։ Ի՞նչ անեմ։ Համոզեմ։ Ինձ։ Ու համոզեցի. «Ընդամենը երեք հարյուր մետր իջնում ես, աջ մայթին մի հատ էլ վարսավիրանոց կա, կեսդ չի պակասի, որ երեք հարյուր մետր քայլես։ Համ էլ՝ որ կեսդ պակասի, դրանից միայն կշահես, որովհետեւ ուղիղ կեսդ լրիվ ավելորդ է, ու մարդ չի հասկանում, թե ինչի ես ամեն անգամ հետդ քարշ տալիս»։ Փաստարկը համոզիչ էր այնքան, որ սուսուփուս թիկունք արեցի փակ դռանը ու վճռական քայլերով ուղղվեցի դեպի երեք հարյուր մետր հեռվում ինձ սպասող վարսավիրանոցը։
Հասա։ Չկար։
Ճիշտ եմ ասում՝ չկա՛ր։ Վարսավիրանո՛ցը։ Ավտոտնակ կար, ավտոտնակի դիմաց՝ երկու տղամարդ։ Կային։ Ես հրաշքների հավատում եմ, ու հարցրի տղամարդկանց՝ բա էստեղ վարսավիրանոց չկա՞ր։ Հարցն այսպես տնավարի տվեցի, որ հրաշք կատարվի։ Հրաշքն էլ սա պիտի լիներ՝ կա, քույրիկ ջան, երեւի արեւից վատ եք զգում, հա՞, որ չեք տեսնում։
Հրաշք չկատարվեց։ Տղամարդկանցից մեկն ասաց՝ վաղուց է փակվել, քույրիկ ջան։ «Քույրիկ ջան»-ն ամեն դեպքում ասվեց։ Բայց «քույրիկ ջան»-ը չմխիթարեց ինձ, Շեքսպիրն իր «Համլետ»-ով գլուխը պատին էր տվել, «լինել-չլինելու» հարցը դամոկլեսյան սրի պես ի՛մ գլխին էր կախված, ու ուզում էի բացականչել. «Օ՜, բախտ իմ դժխեմ, ինչու՞ ծնվեցի, որ…», բայց շոգից տանջահար մի ծկլթոց դուրս պրծավ բերանիցս. «Մոտերքում ուրիշ վարսավիրանոց չկա՞»։
Հարցը տալուց գիտեի, որ արդեն նշանակություն չունի՝ ինձանից փախչող վարսավիրանոցը հինգ հարյու՞ր մետր հեռու կլինի, թե՝ հինգ հազար, գնալու եմ մինչեւ վերջ։
Պայքա՛ր, պայքա՛ր մինչեւ վերջ։
Սկիզբ ու վերջ չունեցող պայքարների երկիր Հայաստանս, ոնց եմ հոգնել քո խառնիխուռն տվայտանքներից։
«Քույրիկ ջան»-ին տղամարդիկ սիրով ու մանրամասն բացատրեցին՝ ինչպես հասնել այլեւս Մետերլինկի «կապույտ թռչուն»-ի արժեք ձեռք բերած վարսավիրանոց։
Հասա։ Չեք հավատա՝ բաց էր։ Երկրորդ հարկում էր։ Ոլորապտույտ աստիճաններով մի կերպ հաղթահարեցի բարձունքը։
Ի՞նչ ասեմ, տեղ հասնելս ու բլբուլ կտրելս մեկ եղավ։ Երջանկությունից էր։ Հաստա՛տ։ Այդ պահին եթե մի դեղնակտուց լրագրող ձայնագրիչը մոտեցներ բերանիս ու հարցներ՝ ի՞նչ է երջանկությունը ձեզ համար (այսպես են ձեւակերպում, չէ՞, երջանկության մասին հարցը), առանց մտածելու կպատասխանեի երրորդ դասարանի գերազանցիկ աշակերտի պես. «Ինձ համար երջանկությունը բաց դռնով վարսավիրանոց գտնելն է»։
Բարեբախտաբար, վարսավիրանոցում լրագրող չկար, ու ես օր ծերության խայտառակ չեղա ապուշ հարցին ապուշագույն պատասխան տալով։
Վարսավիրանոցում երկու աղջնակ էին, «երկու լույս էին վառ նրանք, երկու բոց՝ սպիտակ ու սեւ»։
Իսկ գուցե սյունը գրկած ծիծաղում էի, որովհետեւ հիշել էի իմ էն խելահեղ շրջանը, երբ ինձ հյուր եկողներին նստեցնում էի ու սկսում կարդալ Չարենցի «Ասպետական»-ը՝ սկզբից մինչեւ վերջ, ու եթե նկատում էի՝ ինչ-որ մեկը հորանջում է կամ դեմքի արտահայտությունից երեւում է, որ մտքում ասում է. «Էս գի՞ժն էս ով է», պը՛րծ՝ դրանք քննությունից կտրվածներն էին, էլ ոչ «էս գժի» երեսը տեսնելու բախտը կունենային, ոչ էլ «էս գժի» տունը՝ ներսից։
Ուր հասա… Հա՛, բլբուլ էի կտրել։ Կցկտուր հիշում եմ, թե ինչեր եմ ասել։ «Սպիտակ բոցը» բարալիկ էր շատ։ Ասացի, որ ամբողջ կյանքս երազել եմ իր նման նիհար լինել, ու հրահանգեցի, որ հանկարծ մտքով չանցկացնի գիրանալ։ «Սեւ բոցին» ասացի, որ աննման աչքեր ունի ու շատ բարի հայացք։ Հետո ասացի, որ վարսավիրանոցի կահույքը բարձրաճաշակ է, ու որ այդտեղ ինչ կա, ով կա՝ բոլորը շատ լավն են, ու էս ինչ բարեբախտություն էր, որ մի վարսավիրանոցը փակ էր, մյուսն էլ խեղդվել էր ազատ շուկայական հարաբերությունների պղտոր հորձանուտում, թե չէ ես էս աշխարհի ամենալավ վարսավիրանոց հասնողը չէի։ Հետո, երբ Սեւ բոցն արդեն պատրաստվում էր մազերս կտրել, ձեռքը կպավ գլխիս, վախեցած ասաց՝ էս ինչ տաք է ձեր գլուխը, վառվում է։ Հա՛, ծիծաղեցի, արեւը չի սիրում ինձ, ես շատ եմ սիրում իրեն, ինքը չի սիրում, խորովում է ինձ։ Սպիտակ բոցն ասաց՝ ծանր եք շնչում, վա՞տ եք զգում, ջուր կխմե՞ք։ Սեւ բոցն ասաց՝ մի քիչ հանգստացեք, հետո կկտրեմ ձեր մազերը։
«Հանգստանալու» ընթացքում էլ էի միալար խոսում։ Մազերս կտրելու ժամանակ էլ էր լեզուս անդադար շարժվում։ Չգիտեմ՝ ինչ էի ասում, բայց երբ մազերս արդեն տասնչորս տարեկան տղայի մազերի պես կարճ խուզված էին, ու հրաժեշտի ջերմ խոսքերի փոխանակումից հետո ոլորապտույտ աստիճաններով իջնում էի, Սպիտակ բոցը Սեւին ասաց՝ ի՜նչ լավ կին էր, Սեւն էլ ասաց՝ շաաաատ։
Լավ պրծա։ Կարող էին, չէ՞, ասել՝ էս գի՞ժն ով էր։
Չլինի՞ թե՝ սյունը գրկել էի ու ուրախությունից էի ծիծաղում, որ լավ գիժ եմ։ Թե՞ ծիծաղում էի, որ տասնյոթում երկար մազերս քամուն տված երկնքին էի նայում, իսկ հիմա մազերս խուզած՝ հողն եմ պաչպչում։ Կամաց-կամաց մերձենում ենք ես ու հողը։ Ծնկախառն հանդիպումն էլ մեր մերձեցման երեկոն էր։
Փոշեկոլոլ սյունից դժվարությամբ բաժանվեցի, ու դրա մեջ պետք չէ դրամա փնտրել. ամեն լավ բան սկիզբ ու վերջ է ունենում։
Դանդաղ, ծանրակշիռ կաղալով հասա տուն, տաբատս հանեցի, քերծված ծունկս սառը ջրով ցողեցի։ Ասեմ՝ ցողեցի, որ ծննդյանս օրը բանաստեղծորեն ավարտվի։
Չնայած՝ արցունքի մեջ էլ բանաստեղծություն կա։
Ու ես լաց եղա։
‘