‘Ամերիկահայ գիտնականը՝ քաղցկեղի եւ ՄԻԱՎ-ի դեմ բուժում գտնելու ճանապարհին. Հարցազրույց ‘

‘

iLur.am-ի նյույորքյան թղթակից Աննա Նազլոյանը զրուցել է ԱՄՆ-ում բնակվող հայտնի կենսաքիմիկոս, «Հայաստանի մանուկներ» հիմնադրամի (COAF) հիմնադիր դոկտոր Գարո Արմենի հետ:

Հարգելի Գարո, խնդրում եմ՝ մի փոքր խոսել Ձեր ընկերության – Agenus-ի մասին, նրա ծավալման, այլ երկրների հետ համագործակցության վերաբերյալ, և վերջնական նպատակների ԱՄՆ-ում, իսկ հետո – COAF-ի՝ «Հայաստանի մանուկներ» Ֆոնդի ՝ Ձեր բարեգործական նախաձեռնության մասին:

Ամեն անգամ, երբ ցանկանում ես անել որևէ բան, որ ցնցող է լավ իմաստով, առաջադեմ, բնականաբար հեշտ չի ստացվում: Թե՛ Agenus-ի, թե՛ COAF (Childern of Armenia Fund)-ի պատմությունը տարիների ընթացքում լեցուն է եղել հաջողություններով, սակայն այդ ամենին մենք հասել ենք ի շնորհիվ շատ ծանր աշխատանքի:
Ամենակարևոր զարգացումը Agenus-ի հետ կապված վերջին երկու տարիների ընթացքում եղել է իմունոթերապևտիկ դեղերի հաստատումը, հատկապես քաղցկեղի դեմ:
Երկար տարիներ շարունակ օնկոլոգները կենտրոնացած են եղել հիվանդներին բուժելու միայն քիմիոթերապիայի միջոցով: Հիշատակման ամենաարժանի փաստը քիմիոթերապիայի վերաբերյալ այն է, որ վերջին 40 տարվա ընթացքում տառացիորեն գրեթե ոչ մի առաջընթաց չի գրանցվել: Եթե նայեք քաղցկեղի դեպքում ապրելու հավանականության ցուցանիշներին Միացյալ Նահանգներում, որտեղ, ինչպես հայտնի է, բուժումը լավագույնն է ամբողջ աշխարհում, կտեսնեք, որ այն նույնպես զգալիորեն չի փոխվել վերջին 40 տարվա ընթացքում: Ահռելի գումարներ են ծախսվել հետազոտական աշխատանքի, բուժումների, հիվանդանոցային խնամքի վրա քաղցկեղի բնագավառում, բայց առանց համապատասխան օգտակարության աճի:
Սա չափազանց տխուր արդյունք է:
Հիմա, վերջին 2 տարվա ընթացքում առաջին անգամ իմունոթերապիան, կամ ինչպես այն այժմ անվանում են՝ իմունո-օնկոլոգիան ձեռք է բերել լուրջ վստահություն:
Սա տեղի ունեցավ ի շնորհիվ այն բանի, որ խոշոր կազմակերպություններից մեկը՝ Bristol Myers-ը ներկայացրեց մի դեղորայք, մոտ 3 տարի առաջ, և այս դեղորայքը պարզապես հրաշքներ գործեց մելանոմայով տառապող հիվանդների համար:
Այն փրկարար բուժում չէ բոլորի համար, բայց եթե վերցնենք մելանոման՝ հատկապես 4 աստիճանի մելանոման՝ այն մահվան դատավճիռ է, որի դեպքում չկա բուժում, չկա հույս: Այս դեղամիջոցը, որը կոչվում է Երվոյ, փոխեց այդ, և Երվոյ-ը աշխատում է միայն իմունային համակարգի միջոցով:
Իմունային համակարգը, ինքնին, շատ հետաքրքիր մեխանիզմ է:  Պետք է անել ամեն բան, որ մարմնի մեջ իմունային համակարգը ակտիվացած լինի, երբ բախվում ես որևէ օտարածին տարրի՝ բակտերիայի, վիրուսի կամ սնկի, կամ երբ գործ ունես քաղցկեղի հետ: Ի դեպ, դա փաստ է՝ այսպես ենք մենք պայքարում այդ բոլոր միկրոօրգանիզմների և քաղցկեղի դեմ բնական պայմաններում: Ամեն մեկի մոտ չէ, որ առաջանում է քաղցկեղ ամեն օր, և պատճառն այն է, որ մենք ունենք իմունային համակարգ, որն ի վիճակի է պայքարել դրա դեմ: Մի կողմից՝ դա է իմունային համակարգի հիմնական ֆունկցիան: Բայց մյուս կողմից՝ երբեմն իմունային համակարգը շփոթվում է և ընկալում մեր սեփական մարմինը իբրև թշնամի:

Ի նկատի ունեք աուտոիմուն հիվանդությունները՞…

Աուտոիմուն հիվանդությունները, միանգամայն ճիշտ է: Երբ դա տեղի է ունենում, մեզ մոտ առաջանում է սխալ ռեակցիա, և իմունային համակարգը, որ կոչված է մեզ պաշտպանելու, փոխարենը վնասում է մեզ:
Այս ամենը հսկողության տակ պահելու համար իմունային համակարգը աշխատում է իբրև մեքենա: Այն ունի գազի, առաջ մղելու ոտնակ (պեդալ) և արգելակման ոտնակ:
Այսպիսով, այն պետք է որ սեղմի առաջ մղելու ոտնակը, երբ անհրաժեշտ է հարվածել թիրախի, որը պետք է ոչնչացնել, օրինակ՝ ուռուցքի, և պետք է սեղմի արգելակման ոտնակը, երբ այն ուզում է խուսափել մարմնին վնասելուց: Սակայն քաղցկեղի դեպքում տեղի է ունենում այն, որ միացված է մնում արգելակումը, ինչը քաղցկեղին օգնում է հիմարեցնել իմունային համակարգին և պաշտպանել իրեն:
Քաղցկեղը, կարծես, այլ գոյացություն լինի, որ փորձում է անել այն ամենն, ինչ լավ է իր համար: Ուստի և այն նպաստում է, որ արգելակման ոտնակը սեղմված մնա:
Ervoy-ը առաջին դեղամիջոցն էր, որ թույլ տվեց բաց թողնել արգելակման ոտնակը:
Որպեսզի այն պատնեշ չլինի իմունային համակարգի համար՝ թույլ չտալով վերջինիս հարվածել քաղցկեղին: Սա առաջին ապացույցն էր, որ իմունոլոգիական բնույթ ունեցող դեղերը արդյունավետ են:
Երվոյ-ը դրական լուրջ արդյունքներ է տալիս հիվանդների մոտ 20 տոկոսի մոտ:
Արդյոք 20 տոկոսը ավելի լավ է, քան 0 տոկոսը՞… իհա՛րկե: Սակայն 100 տոկոսին հասնելու համար դեռ երկար ճանապարհ ունենք անցնելու:

Այն նախատեսված էր միայն մելանո՞մայի դեմ, թե ցանկացա՞ծ տեսակի քաղցկեղի:

Առաջնային հաստատումը մելանոմայի համար էր, սակայն, վստահ եմ՝ հասկանում եք, որ սա ընդհանուր սկզբունք է: Իսկ ընդհանուր սկզբունքը նշանակում է, որ այն պիտի արդյունավետ լինի նաև այլ տեսակի քաղցկեղների դեպքում, և կլինիկական փորձարկումներն արդեն ապացուցել են, որ այն իսկապես գործում է նաև այլ քաղցկեղների դեմ: Այսպիսով, երբ ունես իմունոլոգիական մոտեցում, այն արդեն միակողմանի, միայն մեկ ուռուցքի դեմ չէ: Երբեմն, երբ ունես պատվաստանյութ՝ վակցինա, ինչպես մեր դեպքում է, այն աշխատում է՝ սեղմելով գազի ոտնակը:
Իդեալական տարբերակի դեպքում ինչ դու կցանկանայիր անել՝ սեղմել խթանիչ ոտնակը, և հետո կարողանալ պետք եղած ժամանակ բաց թողնել այն, այդ համակցությունը հենց այն է, ինչ կարող է 20 տոկոսանոց արդյունքը հասցնել 100 տոկոսի: Ահա թե ապագան ինչպիսի ուրվագիծ է ստանում:
Եվ ահա այստեղ ենք գալիս մենք: Քանզի մեր ամբիցիան իբրև կազմակերպություն կայանում է հենց նրանում, որ մենք իսկապես կարողանանք համատեղել խթանիչ ոտնակի սեղմելը այնպիսի ագենտների հետ, որոնք բաց կթողնեն այն, այս համակցությունը կլինի պարզապես հրաշալի:
Եվ մոտակա 2-5 տարվա ընթացքում, կարծում եմ, մենք կտեսնենք որոշակի խոշոր առաջընթացներ քաղցկեղի բուժման մեջ, և այդ բոլոր առաջընթացները կգան իմունային մոդուլյատորներից կամ դեղամիջոցներից, որոնք աշխատում են իմունային համակարգի միջոցով՝ ակտիվացնելով մարմնի պաշտպանիչ ուժերը՝ ոչնչացնելու համար քաղցկեղը, ի տարբերություն քիմիոթերապևտիկ դեղամիջոցների, որոնք ունեն ոչ սելեկտիվ մեխանիզմ՝ այսինքն ոչնչացնում են բոլոր բջիջներն անխտիր, առանց տարբերակման, ոչ թե միայն քաղցկեղի բջիջները, և ի վերջո ուռուցքները կրկին վերադառնալու հնարավորություն են գտնում:

Մի քանի տարի առաջ, կարծեմ, Դուք ստեղծել և ռուսաստանյան շուկայում ներկայացրել էիք դեղամիջոց ընդդեմ երիկամի ուռուցքի: Ինչպիսի՞ ընթացք ունեցավ այդ ամենը, և զարգացման ո՞ր շրջանում է այդ նախագիծը հիմա:

Մենք ստացանք պաշտոնական հաստատում Ռուսաստանում, և այն պահպանվում է: Սակայն դեռ չենք կարողացել շուկայում սպառել դեղամիջոցը, քանի որ խնդիրը բարդացավ այն պատճառով, որ ներմուծել անհատական դեղամիջոց (հարմարեցված և համապատասխանեցված կոնկրետ տվյալ անձի և նրա օրգանիզմի համար) և արտահանել հիվանդների հյուսվածքի նմուշները Ռուսաստանից շատ բարդ է, կապված իրենց տեղի օրենսդրական առանձնահատկությունների հետ:
Մեզ համար դժվար է դա անել մեր կենտրոնից Բոստոնում: Ուստի այս ամենի արդյունքում մենք սկսեցինք աշխատել լոկալ գործընկերոջ հետ, տեղի կազմակերպության, որը պատկանում է Քեմբրա կորպորացիային` Ռուսական քիմիական և դեղամիջոցների արտադրման մի կազմակերպության:
Այս ընկերությունը մեր օժանդակությամբ կառուցեց մի կենտրոն մեզ համար Մոսկվայում, որպեսզի մենք այլևս չունենանք իմպորտ-էքսպորտի խնդիր:
Այս կենտրոնը ակտիվ կերպով կաշխատի, ամենայն հավանականությամբ, մյուս տարի, և մենք ավելի ակտիվորեն կսկսենք շուկա հանել մեր արտադրանքը:

Ռուսների համար այս ամենը շատ ոգևորիչ էր, նրանք նույնիսկ հատուկ ծրագրով դա ցուցադրեցին իրենց հեռուստատեսության պաշտոնական առաջին ալիքով:
Նրանք մի փոքրիկ հարցազրույց էին վերցրել Ձեզանից, ու նաև ներկայացրել Ձեր կազմակերպությունը, բավական տպավորիչ էր:

Դա ճիշտ է, և դու այնքան լավ ես տեղեկացված, Աննա: Սակայն ինչպես ցանկացած խոշոր երկրում, կան բազմաթիվ նախարարություններ և բաժիններ, որոնց հետ պետք է գործ ունենաս: Եվ, չնայած այն փաստին, որ, ինչպես դու ասացիր, ոգևորությունը դեղամիջոցի հետ կապված շատ մեծ էր, արդյունքները, իմպորտ-էքսպորտի խնդրի պատճառով, խաթարվեցին՝ Ռուսաստանում տարբեր կառույցների միջև համաձայնության բացակայության ներքո:
Այսպիսի խոչընդոտ հաղթահարելն էր պատճառը, որ հիվանդներին չհասավ այս դեղամիջոցը: Հուսով եմ` տեղի արտադրողներն ի վիճակի կլինեն հաղթահարելու այս ամենը, և արագ կերպով հասցնելու դեղամիջոցը մարդկանց:
Պարզապես ամոթալի է, ցավալի է. ինչպես ասում են՝ բեմ է դուրս գալիս բյուրոկրատիան, իսկ դու փորձում ես մարդկային կյանքեր փրկել:

Ինչպիսի՞ այլ զարգացումներ Դուք ունեք Agenus-ի հետ կապված:
Դուք աշխատու՞մ եք այլ դեղամիջոցների հետ, թե՞ փորձում եք էլ ավելի խորանալ այս երիկամային քաղցկեղի դեղամիջոցի մշակման մեջ:
Ինչպե՞ս է ամեն բան ընթանում FDA ( Food and Drug Administration — Սննդամթերքի և դեղերի ադմինիստրացիա, ԱՄՆ պաշտոնական մարմինը, որ լիցենզավորում է մթերքի տարբեր տեսակներն ու դեղերը): Այստեղ էլ, կարծում եմ, բյուրոկրատիան կարող է փակել շատ լավ բաների ճանապարհը:

Ծրագրերի առումով, մենք ունենք մեծ փորձարկում կամ փորձնական բուժման ծրագիր, որն այժմ ընթացքի մեջ է գլիոմա կամ ուղեղի քաղցկեղ ունեցող հիվանդների համար:
Հետաքրքրական է, որ այս ծրագիրը ֆինանսավորում է NCI-ը` Քաղցկեղների Ազգային Ինստիտուտը: Մենք տրամադրում ենք մեր դեղամիջոցն իրենց:
Այս փորձնական բուժումը ներառում է 222 հիվանդ և հիմա ընթացքի մեջ է:
Այն կփորձարկի մեր դեղամիջոցը, որը կոչվում է Prophage, ինչը իմունոլոգիական վակցինաների տեսակի անվանում է: Prophage G կոչվում է գլիոմայի վակցինան, մենք այն անվանել ենք G, քանի որ՝ glioma-ի համար է նախատեսված:
Այս փորձարկումը վերջին փուլի հիվանդների մոտ է արվում. սա այն հիվանդներն են, որոնց հիվանդությունը վերադարձել է իրենց դիագնոզի և առաջնային բուժումից հետո: Եվ նրանց համար չկան շատ տարբերակներ: Սա միակ դեղամիջոցն է, որ հաստատվել է այս հիվանդների համար: Կա նաև մեկ այլ դեղամիջոց, որ կոչվում է Avastin, բայց այն չի օգնում փրկել հիվանդի կյանքը: Պատկերացնում եք, չնայած այն փաստին, որ այն չի օգնում կյանքի փրկության հարցում, միևնույնն է այն հաստատված է իբրև բուժման միջոց:
Մեր փորձարկումը ստուգում է Prophage G-ն Avastin-ի հետ համակցված և Avastin-ն առանձին: Ահա թե ինչ է ստուգում այդ փորձարկումը:

Փաստորեն ստացվում է, որ Avastin-ը պլացեբո է, քանի որ այն արդյունավետ չէ, չի օգնում:

Միանգամայն ճիշտ է: Քաղցկեղի հետ կապված փորձարկումներում դու անում ես նոր փորձարկում, որտեղ դու համեմատում ես նոր ագենտը, որը դու հետազոտում ես, ի դեմ նրա, որ համարվում է ստանդարտ՝ ընդունված բուժման միջոց:
Քանի որ էթիկայի առումով ճիշտ չէր լինի ոչինչ չօգտագործել, Avastin-ը բուժման ստանդարտ միջոցն է, և դու միայն կարող ես համեմատվել դրա հետ:
Քանի որ չի կարող լինել այնպես, որ հիվանդները չստանան իրենց ստանդարտ բուժումը: Նույնիսկ չնայած այն փաստին, որ այդ ստանդարտը բոլորովին էլ չի օգնում:

Այդ ամենը շատ տպավորիչ է: Դուք երբեք նույն տեղում կանգնած չեք մնում, միշտ շարժվում եք առաջ, հետազոտում այլ բաներ:

Հետաքրքրական փաստ է գլիոմայի նախագծի հետ կապված, որ այն առաջ քաշվեց և առաջ մղվեց այդ ոլորտում մասնագետների ջանքերով: Նրանք եկան մեզ մոտ և ասացին՝ լսեք, գլիոմայի համար բուժում գոյություն չունի իրականում: Մենք հավատացած ենք, որ ձեր դեղամիջոցը կարող է բարերար ազդեցություն ունենալ, ինչու՞ չկազմակերպենք փորձարկում:
Եվ նրանք գնացին և ստացան ֆինանսավորում Քաղցկեղի Ազգային Ինստիտուտից:
Համոզված եմ՝ երբ այս ամենն ավարտվի, այդ կազմակերպության համար արժեքը կլինի 20 մլն դոլար: Բայց նրանք անում են դա, քանի որ կարծում են, որ կա հույս:
Այն դեպքում երբ ներկա բուժումների պայմաններում հույսն իսպառ բացակայում է:

Ո՞ր շրջանում է գտնվում փորձարկումն այժմ:

Այն վերջերս է սկսվել: Մենք հավաքագրում ենք հիվանդներին, և սպասումներն այնպիսին են, որ մինչև 2014 թ վերջը բոլոր հիվանդները կներգրավվեն, և արդյունքները պարզ կդառնան հաջորդ տարվա մեջ:

Իսկ ի՞նչ կասեք արդեն առկա դեղամիջոցների մասին, օրինակ այդ նույն դեղը, որ դուրս էր բերվել ռուսական շուկա: Ինչպիսի՞ն է FDA-ի դիրքն այդ առումով:

Ամենամեծ դժվարություններից մեկը դեղամիջոցների զարգացման համակարգում չափազանց երկար ժամանակամիջոցն է՝ նախագծի սկզբից մինչև հաստատումը: Ցավոք՝ այսօր այն տևում է 7-10 տարի: Սա բարդ խնդիր է, որ Ամերիկան պետք է հաղթահարի: Կարծում եմ՝ հիմա նույնիսկ հիվանդների շահերը պաշտպանող խմբերը մի ամբողջ շարժում են ծավալել՝ համակարգող գործակալությունների վրա ճնշում գործադրելու համար, որպեսզի վերջիններս այս գործընթացը դարձնեն ավելի էֆեկտիվ, արդյունավետ, քան այն կա իրականում:
Քանզի այժմ, ինչպես դու նշեցիր, բյուրոկրատիան փակում է խելամտության ճանապարհը: Այժմ, բացի գլիոմայի ծրագրից, մենք նաև ունենք մեկ այլ առաջխաղացում: Դա մի ադյուվանտ է՝ դեղամիջոցն ուժեղացնող նյութ, որը կոչվում է QS-21, և այն շատ արդյունավետ գտնվեց մալարիայի դեմ վակցինայի պարագայում, ու սա մի ծրագիր է, որը մենք առաջ քաշեցինք Glaxo-Smith-Klein կազմակերպության հետ համատեղ: Այսպիսով, մալարիայի դեմ վակցինան կհաստատվի, քանի որ ստացվեցին դրական արդյունքներ փորձարկման արդեն իսկ երրորդ փուլից:
Դրանից բացի, մենք նաև սպասում ենք լուրերի բավական լայն փորձարկման երրորդ փուլից, այս անգամ թոքերի քաղցկեղի դեմ, նույնպես օգտագործելով QS-21-ը վակցինայի մեջ: Այս երկուսը կլինեն առաջին մեծ հաջողությունները մեզ համար, որպեսզի կարողանանք արդեն եկամուտ ստանալ և ֆինանսավորել մեր գործունեությունը հաստատուն կերպով:
Իսկ երրորդ ծրագիրը վերաբերվում է հերպեսի դեմ վակցինային: Այն պատվաստանյութ է բուժման, ոչ թե կանխարգելման համար: Այս վաղ փորձարկումներում հերպեսի հետ արդեն նշաններ կան, որ այն արդյունավետ է:
Այս ծրագիրը նաև շատ հուսադրող է վարակիչ հիվանդությունների ոլորտի համար:

Ի՞նչ եք կարծում՝ հնարավոր կլինի՞ արդյոք ստեղծել նմանատիպ վակցինա, օրինակ, ՄԻԱՎ ունեցող հիվանդների համար:

Այն, ինչ մենք ունենք հերպեսի համար, տեխնոլոգիայի հիմքը, միանգամայն կիրառելի է ցանկացած վարակիչ հիվանդության դեպքում: Քանի որ, ի՞նչ ենք մենք անում՝  հերպեսի դեպքում մենք առանձնացնում ենք մոլեկուլյար հաջորդականություններ, որոնք բնութագրում են հերպեսի վիրուսը:
Մենք կարող ենք օգտագործել այդ նույն տեխնոլոգիան ՄԻԱՎ-ի վիրուսի, կամ հեպատիտի, կամ մի որևէ այլ բանի համար: Դա նույն մեխանիզմն է, տեխնոլոգիական պլատֆորմը, որը կիրառելի է այդ հիվանդությունների համար:
Խնդիրը հետևյալն է՝ մեր մարմինը զարգացել է միլիոնավոր տարիների ընթացքում, որպեսզի կատարելագործի ինքն իրեն պաշտպանելու միջոցները:
Եթե մենք կարողանանք օգնել մարմնին դա անել պատշաճ կերպով, ապա դա շատ ավելի հզոր, համապարփակ ձև կլինի խնդրին վերաբերվելու, քան թե սպասելու, որ մի փոքրի մոլեկուլյար դեղամիջոց տա արդյունքներ: Ի նկատի ունեմ այն, որ էվոլյուցիան չի ստեղծել փոքր մոլեկուլներ՝ մարմինը բուժելու համար:
Բոլոր այս տեխնոլոգիաներով մենք պարզապես օգնում ենք իմունային համակարգին անելու իր աշխատանքն ավելի լավ:

Դուք նշեցիք, որ հավատում եք՝ պատասխաններ կան, մենք պարզապես պետք է գտնենք դրանք: Լինի դա բնության, թե մեր սեփական գենոմի մեջ:

Միանգամայն ճիշտ է: Մի շարք կազմակերպություններ նպատակ ունեն փորձել կրկնօրինակել իմունոլոգիական գործընթացները՝ օգտագործելով այդ նպատակի համար մի շարք ագենտներ, այդ թվում նաև պեպտիդներ, նույնիսկ փոքր մոլեկուլներ:
Այս ամենը աներևակայելի է, և այս դաշտն այժմ վերջապես հասունանում է;
Գեղեցիկ բաներ են տեղի ունենում, քանի որ մենք վերջապես հասկացանք, որ բնությունն ու մեր մարմինը ամեն բան մեզանից շատ ավելի լավ գիտեն:
Եվ ավելի լավ է մենք ուղղակի կրկնօրինակենք դա, քան թե լրիվ մեկ այլ բան փնտրենք:

Կխոսե՞ք մի փոքր COAF-ի (Children of Armenia Fund)՝ «Հայաստանի մանուկներ» ֆոնդի մասին:

Երբ գնացի մի գյուղ Հայաստանում՝ տեսա չափազանց ծանր իրավիճակ, հսկայական կարիք, որն անտեսված էր մյուս բոլոր կազմակերպությունների կողմից:
Եվ այդ կարիքը մղեց ինձ անելու այդ ամենը: Բավական աշխատանք և ջանք է գործադրվել, բայց մեզ համար դա շատ կարևոր էր:
Եվ մենք մինչ օրս հաջողակ ենք եղել. խնդիրն այժմ մեզ համար հետևյալն է՝ ինչպես վերցնել առաջին 10 տարվա այդ հաջողությունը և տարածել շատ ավելի գյուղերում:
Մեր կարգախոսը այժմ այսպիսին է՝ հաջորդ տասը նշանակում է հարյուր, նկատի ունենալով, որ 10 տարին ևս 100 գյուղ է նախատեսում: Եվ դա պետք է արվի:

Մի քանի տարի առաջ ես նաև ինձ համար որոշեցի, որ մեր ապրելակերպը այնպիսին չէ, ինչպիսին պետք է լինի: Մենք չենք սնվում պատշաճ կերպով, և իրականում առողջ ձևով չենք ապրում: Նկատի ունեմ մարդկանց առհասարակ, բայց ամերիկացիներին մասնավորապես: Ուստի ես որոշեցի փորձ կատարել ֆերմայի հետ: Այժմ ես Մեյն նահանգում ֆերմա ունեմ: Այն կոչվում է “Ararat Farms”, վեբ կայք էլ ունենք՝ եթե հավաքեք araratfarms՝ կարող եք տեսնել: Մենք զբաղվում ենք ոչ միայն օրգանիկ՝ բնական ֆերմերությամբ, այլ այնպես ենք մշակում հողն ու բերքը, որ պահպանվեն սննդարար արժեք ունեցող բոլոր նյութերը: Մեյնը շատ հանդարտ վայր է, այն ինձ հիշեցնում է Հայաստանը:  Այս ամենը համահունչ է այն դասերի հետ, որ ստացել եմ իմ տատիկից: Նա Ցեղասպանությունը վերապրողներից էր: Նա մշակում էր հողը, արմատներով գյուղից էր:
Հենց նա ինձ սովորեցրեց իմունային համակարգի կարևորության մասին, քանի որ երբ ես հիվանդանում էի՝ նա ինձ բուժում էր ջեռոցի վրա տաքացված բամբակե սավաններ դնելով թևերիս տակ, քանի որ դա ակտիվացնում է իմունային համակարգը: Ես այն ժամանակ ոչինչ չգիտեի այդ մասին: Համոզված եմ՝ նա էլ չգիտեր, թե ինչ բան է իմունային համակարգը:

Կարծում եմ՝ նա պարզապես ինտուիտիվ գիտեր ամեն բան:

Դա ճիշտ է: Այսպիսով նա ինձ սովորեցրեց, թե ինչքան կարևոր է իմունային համակարգը: Եվ իր արարքները մեծ հետք թողեցին ինձ վրա: Իմ տատիկը նաև ինձ սովորեցրեց, թե ինչքան կարևոր է օգնել մեր ժողովրդին, հատկապես նրանց, ովքեր կարիքի մեջ են: Այնպես որ ես պարզապես վերադառնում եմ իմ արմատներին:
Այս բոլոր բաներն ունեն իմաստ և փոխկապակցվածություն: Դրանք առանձին, իզոլացված նախագծեր չեն, որ տեղի են ունենում քեզ հետ առանց որևէ իմաստի:
Այս ամենը շատ ավելի խորը իմաստ ունի

Քանի որ խոսում ենք այս թեմայով, չեմ ուզում Ձեզ բարդ իրավիճակի մեջ գցել, բայց և չեմ կարող չհարցնել՝ ի՞նչ կարծիքի եք Monsanto–ի և այլ նման կազմակերպությունների մասին, որոնք զանազան էքսպերիմենտներ են կատարում մեր առօրյա սննդի հետ:

Մոտ երեք տարի առաջ ես որոշեցի փոխել իմ սննդակարգը և հիմնականում բանջարեղեն օգտագործել մսի փոխարեն: Այժմ ես չեմ ուտում միս, միայն ձուկ և բանջարեղեն: Մի քանի շաբաթ առաջ էլ որոշեցի իսպառ վերացնել սննդակարգիցս ցորենը և նրա հետ կապված մթերքները: Սա շատ բարդ էր անել, քանի որ հացը իմ ամենասիրելի ուտելիքն է: Իսկ այժմ ես հաց չեմ ուտում:
Պատճառն այն էր, ինչ դու նշեցիր՝ մեծ ընկերությունները, ինչպիսին Monsanto-ն է և այլք, ծավալել են գործունեություն, որն ի օգուտ արդյունավետության և եկամտի զոհաբերում և փոփոխում է բնական սննդամթերքի աղբյուրը, այդ աղբյուրի գենետիկ կազմվածքը, բաղադրությունը: Եվ, չնայած ես գիտնական եմ և շատ առաջադեմ մտածող շատ առումներով, ես չեմ կարող չլինել այն կարծիքին, որ դա լավագույն տարբերակը չէ մեզ համար, մեր մարմնի համար, որը զարգացում է ապրել միլիոնավոր տարիների ընթացքում՝ սպառելու համար այն, ինչ բնությունն է մեզ տալիս, առանց որևէ լաբորատոր միջամտության:
Այնպես որ ես կողմնակից չեմ այնպիսի ընկերությունների, որոնք փոխում են Մայր Բնության գործելաոճը:

Այնքան էլ լավ չէ Աստծո դեր խաղալ, այնպես չէ՞:

Լավ չէ Աստծո դեր խաղալ:

Օրինակ վերջերս կարդացի մի հոդված, ուր նշված էր, որ ստեղծվել է եգիպտացորեն՝ կարիճի գենով: Փաստորեն նրանք արդեն խառնում են կենդանական և բուսական գեները: Բացատրվում էր, որ դա արվել է այդ կուլտուրան արևի կիզիչ ճառագայթներից պաշտպանելու համար, որպեսզի այն ավելի դիմացկուն դառնա և չայրվի:
Բայց միևնույն ժամանակ ինքդ քեզ հարց ես տալիս՝ ինչ ազդեցություն դա կարող է ունենալ քեզ վրա, հետագայում՝ քո երեխաների, ինչ տեղի կունենա՝ երբեք չգիտես…

Միանգամայն ճիշտ է, լրիվ համամիտ եմ:

Շատ շնորհակալություն հարցազրույցի համար, Դուք իսկական հայ եք մեծ սրտով, ում ես շատ հպարտ եմ անվանելու հայրենակից:

Շնորհակա՛լ եմ:

‘