1-ին մաս
ա․ Բնութիւնը
Համայն գոյութիւնն իր յարացոյցով՝ տիեզերքով, բնութեամբ, աշխարհով, կեանքով, մարդկութեամբ, անմնացորդ ենթարկւում է մէկընդմիշտ տրուած օրէնքների։ Հսկայ գալակտիկայից մինչեւ մարդ ու միաբջիջ ամեոբա ապրում են «խաղի միեւնոյն կանոններով»։ Եթէ այդպէս չլինէր, ապա ոչինչ գոյութիւն չէր ունենայ․ դեռ չծնուած՝ կանհետանար «վակուումի փրփուրի» պէս։ Ոչ ոք երբեւէ չի իմացել, չգիտի եւ չի կարող իմանալ այդ օրէնքների ինչ լինելը, քանի որ իմացութիւնը նոյնպէս դրանց «զաւակն» է։ Դրանք նիւթակա՞ն են, հոգեւո՞ր, բանակա՞ն, անբանակա՞ն, թէ՞ բոլորը միասին վերցրած՝ անհնար է տարորոշել․ այդ օրէնքները բացարձակապէս անհաղորդ են ու անթափանց, ինչպէս «պլանկեան պատը»։ Սակայն դրանք ճանաչւում են իրենց ներգործութեամբ, եւ մենք կարողանում ենք ասել՝ տիեզերք, բնութիւն, կեանք, մարդկութիւն, աշխարհ, մի խօսքով՝ իրականութիւն։
Ամեն ինչ կառավարող այդ օրէնքներն իրենք, լինելով յաւիտենապէս հաստատուն ու անփոփոխ, մարմնաւորուած են շարժման մէջ, այսինքն՝ ժամանակի եւ տարածութեան։ Այդ շարժման բնոյթը, իմաստը, նպատակը եղել եւ մնում են անյայտ։ Գուցէ նաեւ այն պատճառով, որ այդպիսի հասկացութիւններ իրականում գոյութիւն չունեն։ Սակայն շարժումն ինքը բացայայտօրէն պատճառաբանուած է, եւ միակ բանը, որ հնարաւոր է ասել նրա մասին, այն է, որ նա «ուղղորդուած» է եւ անհրաժեշտաբար ձգտում է ինչ-որ բացարձակ հաւասարակշռութեան։ Դա կարող է լինել գոյութեան «ջերմային մահը» կամ «յաւիտենական կեանքը», սակայն երկու դէպքում էլ խօսքը բացարձակ անշարժութեան մասին է, այսինքն՝ անգոյութեան՝ որպէս միակ հնարաւոր ելքի։
Այս հակասութիւնն էլ հէնց այն «կախարդական աղբիւրն» է, որից բխում է գոյութեան իրական ընկալումը։ Այն, որ գոյութիւնը սկզբունքօրէն միշտ ինչ-որ դրական բան է, պայմանաւորուած է շարժման օրէնքների անխախտ միասնութեամբ։ Լոյսը ծնւում է այն չնչին տարբերութիւնից, որ առաջանում է մասնիկների զանգուածների միաձուլման հետեւանքով, ուստի անկշիռ է, որպէսզի չխախտի տարրերի համակշիռ գոյակցութիւնը։ Կեանքը, բուսական-կենդանական աշխարհը գոյութիւն ունեն ձգողական ուժի ներգործութեան շնորհիւ, եւ նոյնիսկ մարդու կառուցուածքն ու կենսագործունէութիւնը՝ գլուխ, երկու ականջ, երկու աչք, քիթ, բերան, իրան, թեւ ու ոտք, ինչպէս նաեւ ժամանակային ու տարածական ընկալումը՝ գիշեր, ցերեկ, ամիս, տարի եւ կամ վերեւ, ներքեւ, աջ, ձախ, առաջ, յետ եւ այլն, արդիւնք են իզոտրոպային միջավայրում ծանրութեան ուժի դէպի երկրագնդի կենտրոնն ուղղուած գործունէութեան։ Գոյութեան օրէնքներն ինքնաշխատ են եւ «աչալուրջ հսկում» են, որ որեւէ բան չխաթարի շարժման համաչափութիւնը։ Եթէ, օրինակ, «տիեզերական հաստատուններ» կոչուող օրէնքները չնչինագոյն չափով իսկ շեղուէին իրենց տրուած արժէքներից, ապա համայն տիեզերքն՝ իր համաստեղութիւններով, արեւով, Երկիր մոլորակով ու մարդկութեամբ, ակնթարթօրէն կկործանուէր կամ էլ պարզապէս չէր կարող գոյութիւն ունենալ։
Քանի որ շարժումն «ապրում» է հակոտնեայ ուժերի փոխներգործուն հաւասարակշռութեան հաշուին, ուստի դրանք իրենց բազմաչափ յարաբերութիւններով ինքնաբերաբար առաջ են բերում այն ամենը, ինչ մարդու պարագային «թարգմանւում» է՝ իբրեւ ծնունդ, մահ, չար, բարի, սէր, հոգի, ոգի, մարմին, ազգ, երկիր, պետութիւն, անկախութիւն, ազատութիւն, արդարութիւն, մարդասիրութիւն, ազնւութիւն, պատերազմ, խաղաղութիւն, թշնամութիւն, բարիդրացիութիւն, մի խօսքով, այն բոլոր կենսական-բարոյական հասկացութիւններն ու երեւոյթները, որոնցով բնորոշւում է մարդկային կեանքը։ Չկայ բնութեան մէջ գէթ մէկ օրէնք, որ հաւասարապէս չգործի նաեւ մարդկային կեանքում։ Պատկերաւոր ասած՝ այս երկնքի տակ գոյութիւն ունեցող կամ չունեցող ամեն ինչ՝ տերեւից մինչեւ աստուած կամ աստուածներ, խոնարհւում է գոյութեան օրէնքների այդ անտեսանելի կշէռքի նժարների արդարութեանը։
Մարդը, օգտուելով այն հանգամանքից, որ եզակիօրէն տիրապետում է անդրադարձ գիտակցութեան եւ ճանաչում «կեանքի հրճուանքը», փորձում է շրջանցել գոյութեան օրէնքների անխտրական «դաժանութիւնը»՝ արդարութիւնը, անկաշառութիւնը, անդարձութիւնը, չէզոքութիւնը, անխուսափելիութիւնը՝ իր պատկերացման մէջ ստեղծելով մէկ այլ՝ զուգահեռ աշխարհ, որտեղ այդ օրէնքները կկորցնէին իրենց վաւերականութիւնը կամ, առնուազն, կգործէին՝ ըստ ցանկութեան։ Եւ ժամանակի ընթացքում մարդու ներաշխարհում յառնեց մի ամբողջ երազային տիեզերք՝ իր սեփական «օրէնքներով», իր արարչով, արարչագործութեամբ, աստուածներով, հրեշտակներով, հրէշներով, հերոսներով, երկնքով, երկրով, անդրաշխարհով, պայքարներով, պատիժներով, մահով ու յարութեամբ։ Այդ ամենի միակ նպատակը «յաւիտենական կեանքի» ձեռքբերումն էր, որին մարդը յոյս ունէր արժանանալու սեփական աստծուց՝ չկռահելով նոյնիսկ, որ այդ աստուածն ընդամենը իր սեփական «ես»-ի հայելային արտացոլանքն է «երկնքում»՝ ճիշտ իր հակապատկերը։ Այսպէս գոյացաւ կրօնական գիտակցութիւնը, որը գնալով աւելի ու աւելի մթագնեց գոյութեան օրէնքների իրական ընկալումը, թէպէտ այդ օրէնքներն իրենք շարունակում էին գործել անդրդուելիօրէն անփոփոխ՝ դոյզն իսկ չազդուելով մարդու հաւատքից ու պատկերացումներից։
Գոյութեան օրէնքների իրական ընկալման այդ արմատական խեղաթիւրումն ինչ-որ պահի յանգեցրեց մարդկային պատմութեան մէջ մի աննախընթաց յեղաշրջման․ կրօնական առասպելն իր երեւակայական պատմութիւնների կեղծ իրականութեամբ, ոչնչով չհիմնաւորուած պնդումներով, յօրինածոյ կերպարներով՝ աստծով, փրկիչներով, մարգարէներով ու առաքեալներով, հռչակուեց իբրեւ մարդկութեան միակ իրական-վաւերական պատմութիւն, իսկ բուն-բնական պատմութիւնը յայտարարուեց կեղծ ու անգոյ։ Ըստ այդմ, տիեզերքն ու կեանքը ղեկավարում էին այլեւս ոչ թէ բնութեան օրէնքները, այլ բացառապէս «աստուածային նախախնամութիւնը»՝ ինչ-որ «աստուածային կամք»։ Իրականութեան այդ ծայրայեղ նենգափոխումից ծնուեցին, այսպէս կոչուած, պատմական կրօնները, որոնք, միջոցների մէջ խտրութիւն չդնելով, հասան իրենց միակ տենչալի նպատակին՝ երկրային բացարձակ իշխանութեան, եւ երկրագնդի արեւմտեան մասը գրեթէ ամբողջութեամբ թաղուեց խաւարի ու տգիտութեան մէջ։ Այլատեացութիւնը, մարդու հոգեւոր ու մտաւոր ստրկացումը, սեփական բացառիկութեան եւ ընտրեալութեան անյողդողդ համոզումը, բացարձակ չարի՝ Սատանայի «յայտնութիւնը», ցեղասպանութեան սկզբունքի եւ կրօնական անմարդկային պատերազմների «յայտնագործումը», ամենայն գիտութեան ու մշակոյթի անվերապահ ժխտումն ու ոչնչացումը, զանգուածային մարդասպանութեան աստուածաբանական արդարացումներն ու կիրառումը դարձան անքննելի դոգմա ու գործելակերպ։ Այս վիճակն Արեւմուտքում տեւեց մի ամբողջ հազարամեակ։
Անընդհատ բախուելով շարժման օրէնքների աննահանջ դիմադրութեանը, այնուամենայնիւ, կրօնական գիտակցութիւնը, իր երկրային իշխանութիւնը պահպանելու նպատակով, ստիպուած էր գնալու «փոխզիջման», եւ ծնուեց գոյութեան օրէնքների, այսպէս ասած, կրօնականացուած ընկալումը, երբ իրերի բնական ընթացքը կրօնական գիտակցութեան համար այլեւս ոչ թէ անմիջական գործադրման առարկայ էր, այլ վախճանաբանական ընդհանուր հիմնաւորման, եւ նրանց միջեւ ճանաչողական կապը դարձաւ միջնորդաւորուած։
Այդ կրօնականացուած ընկալման էութիւնն այն է, որ դրանով կրօնական գիտակցութիւնը կարծես ստեղծում է իր «երկրային կրկնօրինակը», որի կենտրոնում արդէն մարդկային անհատական կամ հաւաքական «ես»-ն է, նրա կամքը՝ «աստուածային կառավարման» ներքոյ։ Բխելով կրօնական գիտակցութիւնից՝ իրականութեան կրօնականացուած ընկալումը, սակայն, չի յանգում նրան, այլ միայն ծառայում է՝ իբրեւ մարդու աշխարհազգացողութեան մի իւրայատուկ խորապատկեր՝ ձեւափոխելով մարդու մտածողութեան արքետիպային կառուցուածքն ու կանխորոշելով հոգու շարժումների ընդհանուր ուղղութիւնը՝ անկախ նոյնիսկ մարդու «անձնական» գաղափարներից ու համոզմունքներից։ Մարդը հաւատացեա՞լ է, թէ՞ ոչ՝ նշանակութիւն չունի․ նա արդէն իսկ «բռնուած» է այդ աշխարհընկալման անտեսանելի բաւիղներում։ Մարդը կարող է հաւատալ՝ առանց լինելու հաւատացեալ, ճիշտ ինչպէս մէկը կարող է օժտուած լինել գեղարուեստական զգացողութեամբ՝ առանց գրող լինելու։
Ճշմարտութիւնը, ճշմարտութեան ձգտումը, որ գոյութեան օրէնքների իրական ընկալման «շարժիչ ուժն» է – այլապէս մարդու գոյութիւնը կլինէր անիմաստ – օգտուեց այդ «սողանցքից», եւ Լուսաւորականութեան շնորհիւ եւրոպական ժողովուրդները մեծ զոհողութիւնների գնով կարողացան յաղթահարել աշխարհի այդ կրօնականացուած ընկալումը։ Դրա շնորհիւ ստեղծուեց արդի քաղաքակրթութիւնը, որն աներեւակայելի թռիչքներով սրընթաց զարգանում է «մինչեւ էսօր»։ Այդ ընթացքում որոշ ժողովուրդներ անհետացան, որոշ ժողովուրդներ մնացին «կէս ճամփին», իսկ մի քանիսն էլ, այդ թւում նաեւ հայերը, է՛լ աւելի ամուր կառչեցին գոյութեան այդ կրօնականացուած ընկալմանը՝ իբրեւ այս երկրագնդի վրայ իրենց գոյութեան միակ իմաստի ու արդարացման։
Ուստի, պատահական չէ, որ որքան կրօնականացուած է մի ժողովրդի կենսընկալումը, այնքան նա անհրաժեշտաբար յետամնաց է ու խաւարամիտ, եւ նոյնքան էլ վտանգուած է նրա գոյութիւնը։
բ․ Հայերը
Ինչպէս շատ ուրիշների, այնպէս էլ հայ ժողովրդի պարագային, կեանքի ու աշխարհի կրօնականացուած ընկալման բացարձակ տիրապետութիւնը դարձաւ նրա քաղաքական անկման, պետականութեան վերացման, բնատուր ինքնութեան ու պատմական յիշողութեան բնաջնջման, գոյաբանական նահանջի եւ, ի վերջոյ, գրեթէ իսպառսպուռ կործանման գլխաւոր պատճառը։ Աւելորդ է անգամ ասել, թէ ինչ է պատահում այն մարդու հետ, որը, կամուրջ կառուցելու փոխարէն, գլխիվայր նետւում է անդունդը՝ համոզուած լինելով, որ իր հաւատի, հաւատարմութեան, սիրոյ ու նուիրումի շնորհիւ աստուած իրեն թեւեր կտայ՝ թռչելով հասնելու միւս ափը․․․
Բնականաբար, նոյնը կատարուեց կրօնականացուած ընկալումից սերուած հայ քաղաքական գիտակցութեան հետ, ուստի, հայ ժողովրդի՝ ոտքի կանգնելու, մէջքը շտկելու բոլոր փորձերը ցանկամիտ էին ու ցնորական եւ անհրաժեշտաբար ծաւալւում էին փրկչական առասպելաբանութեան տիրոյթում, լցուած՝ անհամար «հերոսներով» ու «բարոյական յաղթանակներով»։ Դրանք, իրականում, անզօրութիւնից ծնուած պարզ ու անհեռանկար քաղաքական-ռազմական արկածախնդրութիւներ էին՝ անխուսափելիօրէն դատապարտուած ձախողման։ Պատահական չէ, որ միայն «գիտական հիմունքներով» ստեղծուած խորհրդային տիրապետութեան շրջանում կրօնի վրայ դրուած արգելանքի շնորհիւ որոշակիօրէն նահանջեց իրականութեան այդ կրօնականացուած ընկալումը, եւ հայ ժողովուրդն անմիջապէս կարողացաւ իրեն որոշ չափով «անկաշկանդ դրսեւորել»՝ ստեղծելով կրթութիւն, գիտութիւն, լուսաւորութիւն, ինչը եւ նախապատրաստեց 88-ի պատմաքաղաքական յեղափոխութիւնը։
Այդ յեղափոխութիւնն արմատապէս մերժեց պատմութեան կրօնականացուած ընկալումը՝ դրա մէջ իրաւամբ տեսնելով հայոց բոլոր ձախողումների պատճառը, եւ որդեգրեց գոյութեան օրէնքների իրական ընկալման սկզբունքը, որը ենթադրում էր ճշմարտութիւնը սեփական մտքով ու ձեռքով «քամել» իրականութիւնից եւ ոչ թէ սպասել նրա «երկնային յայտնութեանը»։ Դա նշանակում էր «տեսնել աշխարհն այնպէս, ինչպէս որ է» եւ, միաժամանակ, «տեսնել աշխարհն այնպէս, ինչպէս որ չէ», այսինքն՝ «երրորդ ուժի բացառում», յարաբերութիւնների սթափ կշռադատում, հնարաւորութիւնների յստակ հաշուառում, դիւանագիտական հմուտ թիավարում, ազգային-պետական շահի բացարձակ գերակայութեան ու դրա սահմանների ճշգրիտ զգացողութիւն, ապագայի ստոյգ կանխատեսում եւ այլն։ Այդ իրատեսական սկզբունքի կիրառումը՝ համահունչ համաշխարհային պատմաքաղաքական իրողութիւններին, կարճ միջոցում հայութեան համար ապահովեց չլսուած ու չտեսնուած յաղթանակներ։ Թւում էր, թէ իր ակնբախ ու շօշափելի նուաճումների ուժով այդ նոր յեղափոխական գիտակցութիւնը կրակի պէս վերից վար բռնկելու էր հայ ժողովրդի բոլոր շերտերը, սակայն անսպասելիօրէն տեղի ունեցաւ հակառակը․ անտեսելով նոյնիսկ իր սեփական անձնուրաց ներդրումն ու տառապանքներն ազատագրական պայքարում, հայ ժողովուրդը ներքուստ սահմանազատուեց այդ նոր, իրատեսական աշխարհընկալումից՝ դրանում տեսնելով իր հազարամեայ «սրբազան» համոզմունքներին սպառնացող մահացու վտանգ, եւ կրկին ամբողջ «տոհմով ու ցեղով» նետուեց ապաստանելու իր հարազատ կրօնականացուած ընկալման մէջ, որը, եթէ ի մի բերելու լինէինք դրա տարրերը, մօտաւորապէս յանգում է հետեւեալին․
ա) հայը եզակի է, բացառիկ՝ աստծոյ ընտրեալ ժողովուրդ, «աստուածային ազգ», «հաւերժի որդի», «յաւիտենութեան ճամփորդ»՝ օժտուած առանձնաշնորհեալ ընդունակութիւններով․ բ) նա եկել է այս աշխարհը աստծոյ կողմից նշուած յատուկ առաքելութեամբ (թէ ո՞րն է այդ առաքելութիւնը, սովորաբար, չի նշւում․ դատելով դրա առանձին արծարծումներից՝ անշուշտ, «փրկչական»)․ գ) դրա անհերքելի ապացոյցն է նրա պատմական ճակատագիրը՝ «աշխարհում» կրած անլուր տառապանքները՝ հալածանքները, կոտորածները, բռնադատումները եւ, ի վերջոյ, աննախընթաց ցեղասպանութիւնը (քանզի ցեղասպանուել, այսինքն՝ «զոհաբերուել» կարող են միայն ընտրեալները․ ի դէպ, այս մոլորութիւնը յատուկ է նաեւ հրէաներին, ինչը, սակայն, նրանց պարագային ունի յոյժ գործնական եւ քաղաքականօրէն իրեն արդարացրած նպատակ)․ դ) այդ ամենը միասին կրկնում է «մարմնացեալ աստծոյ» կամ «աստծոյ որդու» երկրային «չարչարանաց ճանապարհը», ուստի, ունի փրկագործական կամ վախճանաբանական նախանշուած իմաստ․ ե) հայը մարդկութեան հիմնադիր ազգն է, նախահայրը, որովհետեւ Նոյան տապանը իջել է Արարատի գագաթին, Նոյն էլ՝ օթեւանել Նախիջեւանում, եւ քանի որ Հայաստանը նաեւ կորուսեալ Դրախտն է ինքնին, ուստի, Հայաստանում ամեն ինչ բացառիկ է՝ «ուրիշ»՝ հայի առանձնայատուկ ծագումից մինչեւ ծիրան ու ռադիօակտիւ ֆօն․ զ) հետեւաբար, մարդկութիւնը եւ, յատկապէս, հաւատակից Ռուսաստանն ու Արեւմուտքը պարտաւոր են փրկել հայ ժողովրդին բացարձակ չարի (թուրքի) բարբարոս ձեռքից եւ օգնել հայութեանը ազատագրելու «մարդկութեան սուրբ բնօրրանը»՝ ծովից ծով Հայաստանը․ զ) հայը պէտք է անդադար շարունակի իր «սրբազան» պայքարը՝ «վասն հաւատոյ եւ հայրենեաց»՝ առանց միջոցների մէջ խտրութիւն դնելու եւ անկախ այդ պայքարի ելքից, ինչպէս որ պատգամն է Վարդանանց «սուրբ նահատակների»․ է) «հայոց դատը» կամ «հայկական պահանջատիրութիւնը» մշտնջենական է (ինչպէս երկնքում բացարձակ բարու «տէրունական պայքարը» բացարձակ չարի դէմ՝ «յաւուր դատաստանի»), այսինքն՝ յարատեւ այնքան ժամանակ, քանի դեռ մարդկութիւնը չի «փրկուել» (իմա՝ մինչեւ չի ազատագրուել «հայոց սուրբ հողը»)․ ը) հայը «կեանքի աղն» է, ուստի, նրա կործանումը կնշանակի աշխարհի ու մարդկութեան կործանում․․․
Չորրորդ դարից ի վեր հայ ժողովրդին քայլ առ քայլ ներշնչուած իրականութեան այս կրօնականացուած ընկալումը, որը չի դիմանում մարդկային առողջ բանականութեան տարրական քննութեանը, վերից վար այնպէս եւ այնքան է ներծծուել հայ մարդու հոգու, սրտի, մտքի եւ նոյնիսկ առօրեայ կեցութեան մէջ, որ դարձել է նրա միակ ինքնութիւնն ու «բնական» ինքնազգացողութիւնը։ Դժուար չէ նկատել, որ այդ կրօնականացուած ընկալման մէջ կայ ամեն ինչ՝ հաւատք, հայրենիք, ազգ, երկիր, պայքար, փրկութիւն, բացի միմիայն մէկ բանից՝ պետականութիւնից։ Դա էր, իրականում, գլխաւոր պատճառը, որ հայերը 1918-ին յամառօրէն հրաժարւում էին անկախութիւնից եւ միայն պարտադրուած հռչակեցին Առաջին Հանրապետութիւնը։ Դա էր նաեւ 1998թ․ հակապետական յեղաշրջման խորքային պատճառը, ուստի հայ ժողովուրդն ուրախութեամբ ընդունեց այն՝ տեսնելով դրա մէջ վերադարձ «ազգային արմատներին»։ Ահա թէ ինչու, նա զարմանալի հեշտութեամբ ու անփոյթ թեթեւութեամբ Երրորդ Հանրապետութեան բոլոր նուաճումները կտրեց պետական հիմքից եւ տեղափոխեց կրօնականացուած ընկալման՝ իրեն հասկանալի ոլորտը, որտեղ նա սկսեց դրանք «հայդատականօրէն» շահագործել՝ վերագրելով այդ յաղթանակները «հայոց ոգուն», «հայոց պատմական առաքելութեանը», «հայ հաւատին», «հայոց ցեղակրօն զինուորին ու իր անյաղթ բազկին» եւ այլն՝ «զարգացնելով» իր այդ «հայրենասիրութիւնը» մինչեւ բացարձակ անհեթեթութիւն՝ «ազգ-բանակ»։ Դրանով էր պայմանաւորուած նաեւ այն սպառողական վերաբերմունքը, որ նա ցուցաբերեց անկախ պետականութեան նկատմամբ, ինչպէս փողոցում յայտնուած օտար գոյքի․ տրորեց, արժեզրկեց, թալանեց ու մնացորդները թողեց փողոցում ընկած․․․
Վերստին որդեգրելով կեղծ ու ցանկամիտ քաղաքական «վարդապետութիւններ» (պահանջատիրութիւն, նժդեհականութիւն, «ոչմիթիզհողականութիւն»)՝ հայ ժողովուրդը, իր մտաւորականութիւնը եւ, իհարկէ, ամենից առաջ եւ յետոյ իր նոյնամիտ քաղաքական վերնախաւն սկսեցին հերթով, այսպէս ասած, «վերակրօնարկել» պետականութեան հիմքերը՝ հակառակ այն բանին, որ հայոց պետութեան գլխին այդ պահին կանգնած էր ոչ այնքան «խաչապաշտ» մի մարդ։ Ի մասնաւորի, հայ մտաւորականութիւնը, «բարեպաշտ կեղծիքի» առաքելական սկզբունքով, լծուեց Հայաստանի անկախ պետականութեան մերօրեայ պատմութեան պաշտօնական եղծման ու կեղծման գործին՝ բացառիկ անպատկառութեամբ խեղաթիւրելով մարդկանց աչքի առջեւ ու նրանց մասնակցութեամբ կատարուածը՝ սերունդների հոգին ու միտքը ողողելով ազգային պատրանքների «քաղցր թոյնով»։ Իսկ երբ այդ ամենի հետեւանքով Երկրորդ պատերազմում Հայաստանն օրինաչափօրէն չարաչար պարտուեց, եւ կործանուեց Արցախը, իսկ հայոց անկախութիւնը՝ փլուզուեց, հայ ժողովուրդը կործանողներին, իբրեւ պարգեւ, վերստին օժտեց իշխանութեամբ՝ ցօղելով նրանց ուղին իր տասնեակ հազարաւոր զոհուած ու վիրաւոր որդիների արիւնով։ Առաջին հայեացքից արտառոց, խելացնոր, նոյնիսկ անբնական ու ծայրայեղ անբարոյական թուացող այդ քաղաքական իրողութիւնը, սակայն, չափազանց հասկանալի է դառնում հայ ժողովրդի «կեանքի փիլիսոփայութեամբ»․ դրանով իրականութեան կրօնականացուած ընկալման քաղաքական առանձին հոսանքները մէկտեղուելով՝ ամբողջացրին դրա վերջնական վերադարձը, եւ «ընտրեալ զոհի» պահանջատիրական բարդոյթը, կրկին յարմարաւէտօրէն բազմած հայի գլխում, անարգել յայտնուեց իր բնական տարերքի մէջ, իր հարազատ տեսիլքների ու «յաղթական» ցնորքների պատմական միջավայրում։
Այդ վերադարձի «զտարիւն» կրողը, գաղափարախօսը, ազդարարն ու գործիչը եղաւ Հայաստանի ներկայիս ղեկավար Նիկօլ Փաշինեանը, որն ուղղակի «երկնային պարգեւ» էր թէ՛ հայոց թշնամիների, թէ՛ բարեկամների համար։ Դա եւս մէկ անգամ ակնառու դարձրեց, որ գոյութեան օրէնքների կրօնականացուած ընկալումը, իրականում, միշտ ծառայում է միմիայն օտարների շահերին, ինչն աներկբայ հաստատւում է ինչպէս պատմական, այնպէս էլ ներկայ արդիւնքներով։
(շարունակելի)
Սեւակ Արամազդ