‘
Ես չգիտեմ՝ ով ինչպիսի վերաբերմունք ունի Հայ առաքելական եկեղեցու նկատմամբ, բայց, կարծեմ, շատերը չեն վիճարկի այն ճշմարտությունը, որ պետականության կորստից հետո հայ ամբողջականության շահերի ու տրամադրությունների արտահայտիչը մեզանում մշտապես այդ նույն Եկեղեցին է եղել։
Լավ, վատ՝ այլ խնդիր է, բայց որ այդ փաստը նաեւ 19-դարի ցարական Ռուսաստանն էր հասկացել՝ Կովկասում հաստատվելուց հետո անընդմեջ փորձելով փոքրացնել Հայ Եկեղեցու դերակատարումը երկրի ներսում, սա՛ էլ ակնհայտ է: Եւ պատահական չէ, որ 1836-ին ցարական կառավարությունը հրապարակեց Հայ Եկեղեցու հարաբերությունները կանոնակարգող «Պոլոժենիե» խայտառակ փաստաթուղթը, որով ոչ միայն ունեզրկվեց Եկեղեցին, այլեւ ծայրահեղորեն նվազեցվեց նրա հեղինակությունը՝ անգամ կաթողիկոսական ընտրությունները վավերացնելու «նամեստնիկական իրավունքի» հաստատմամբ:
Այս «Պոլոժոնիեն» ահա գործեց մինչեւ 1917թվականը: Եւ չնայած դրան՝ մեր Եկեղեցին ոչ միայն չէր մեռնում՝ ի հակառակ նման սպասումներ ունեցողների, այլեւ ազգանպաստ գործունեություն էր հաջողեցնում ծավալել միմյանց հաջորդած Եփրեմ Ա Ձորագեղցի (1809-1830թթ.), Հովհաննես Ը Կարբեցի (1831-1842թթ.) եւ ամենակարեւորը՝ Ներսես Ե Աշտարակեցի (1843-1857թթ.) կաթողիկոսների սուրբ ձեռամբ (հենց վերջինիս ջանքերով, օրինակ, հիմնադրվեցին Ռուսաստանի Նոր-Նախիջեւանի, Աստրախանի թեմերը, Թիֆլիսում բացվեց հանրահայտ Ներսիսյան դպրոցը (1824թ.), շենացավ եկեղեցական կյանքը, լուսավորչությունը, հրատարակչական գործը եւ այլն):
Դժվար է գերագնահատել նաեւ արդեն 20-րդ դարու՛մ Հայ եկեղեցին առաջնորդած Խրիմյան Հայրիկի, Պոլսո պատրիարք Մատթեոս Իզմիրլյանի եւ մյուս բարձրաստիճան հոգեւորականների դերակատարությունը հայոց կյանքում: Հատկապես՝ Ցեղասպանության եւ դրան հաջորդած ողբերգական տարիներին, երբ կոտորվեց առնվազն 5.000 հոգեւորական, ավերվեցին 2.000 վանքեր, կրակի տրվեց բազում ունեցվածք ու գրականություն, ավերվեց Սսի կաթողիկոսությունը, իսկ Էջմիածինը, աստվածաշնչյան Ռաքելի պես, «ողբում ու չէր մխիթարվում» երկրի կորստի, գաղթականների, որբերի ու համաճարակների վշտից…
Մեծագույն փորձություն էր նաեւ խորհրդային շրջանը, որովհետեւ անաստվածության տարիներին Հայ եկեղեցուն՝ միայն հալածվողի, իսկ վանքերին՝ ախոռների, պահեստների, լքվածության, ծխազրկման, լավագույն դեպքում՝ «թանգարանային նմուշի» ճակատագիրը վիճակվեց:
Գեւորգ Ե կաթողիկոսն, օրինակ, ուժերի ծայրահեղ լարումով հաջողեց փոխել տոմարը, հիմնել հոգեւոր նոր Խորհուրդը, շտկել եկեղեցական-ազգային ժողովի կանոնադրությունը, իսկ նրան հաջորդած Խորեն Մուրադբեկյան կաթողիկոսը 1938-ին սպանվեց իր իսկ աշխատասենյակում:
Գեւորգ Չորեքչյան հայրապետը, ճիշտ է, փոքր-ինչ երկար գահակալեց՝ հաջողելով կաթողիկոսական ընտրություններ անցկացնել, «Էջմիածին» ամսագիրը հիմնել եւ այլն, բայց նա էլ երկար չդիմացավ, եւ քիչ թե շատ «ձնհալ սկսվեց» միայն Վազգեն Պալճյանի կամ, ինչպես ժողովուրդն է սիրում ասել՝ Վազգեն Առաջինի երկար՝ 1954-1994թթ. Գահակալման շրջանին: Բեղուն մի ժամանակահատված, որում իմաստուն Հայրապետն իր տաղանդի եւ զգուշավորության շնորհիվ կարողացավ շատ բան անել թե՛ ազգի, թե՛ հայրենիքի, թե՛ սփյուռքի եւ թե բուն Եկեղեցու՛ համար:
1990-ի սեպտեմբերի 21-ին, ի դեպ, Վազգեն Վեհափառը բախտ ունեցավ օրհնել Հայաստանն իր անկախության շեմին, իսկ իշխանությունները, որ ընդգված հարգալից վերաբերմունք ունեին Վեհափառի նկատմամբ, Եկեղեցուն կրկին ազատ գործելու հնարավորություն տվեցին՝ նրան վերադարձնելով իր ունեցվածքի զգալի հատվածը, Գեւորգյան ճեմարանը, որտեղ նոր մասնաշենք կառուցվեց, հիմնվեցին Վազգենյան դպրանոցն ու Շիրակի ընծայարանը, բացվեց Քրիստոնեական դաստիարակության կենտրոնը:
Չնայած նախագահ Տեր-Պետրոսյանը չէր սիրում Սերժ Սարգսյանի պես փարիսեցիաբար Հայրապետների կողքին կանգնել՝ «աչքերը հավատացյալաբար օճորքին հառելով», կառավարությունը «մեռելոցներ չէր տոնում», քայլերթեր չէր անում, Սուրբ Սարգիս չէր տոնում Սիրահարների այգում եւ սկանդալային խաչքավորներ չէր «գործուղում» առաջնորդանիստ Սրբ. Սարգիս եկեղեցի, կրկնում եմ, այդ իշխանությունը խորապես հարգում եւ ընկալում էր Հայ Առաքելական Եկեղեցու պատմական առաքելությունը, անում էր ամեն բան, որպեսզի Եկեղեցին իսկապես ազա՛տ լինի:
Ավելին՝ Սահմանադրության մեջ այդ նույն իշխանությունն ամրագրեց Հայ Առաքելական Եկեղեցու բացառիկ դերակատարումն ու առաքելությունը, թեպետ, իհարկե, սահմանվեց նաեւ դավանանքի ազատության համամարդկային նորմը:
Քոչարյանա-սարգսյանական տարիներին, սակայն, ամեն բան փոխվեց. առաջինը Եկեղեցին բացառապես որպես ազդեցիկ ու հարուստ կառույց էր օգտագործում, ընդ որում՝ չթաքցնելով իր աթեիստ «ալբանացի» լինելը, իսկ ահա երկրորդը, որ հայտնի է «թունդ հավատացյալությամբ», տիգրանսարգսյանական մեռելոցներով եւ «եկեղեցի-պետություն սերտ համագործակցությամբ», արդյուքում ահա մի նոր «Պոլոժենիե» է իր ՀՀԿ-ի ու դաշնակցության հետ միասին սահմանել մեր Եկեղեցու համար՝ նոր սահմանադրությամբ Հայ Առաքելական Եկեղեցին փաստացի հավասարեցնելով ՀՀ-ում գործող կրոնական կազմակերպություններին:
Զարմանալի է, ուրեմն, թե Աժ փոխնախագահ Էդուարդ Շարմազանովի տիկնոջը պականող henaran.am-ն այդ ինչու՞ է այդքան զարմացած, որ «քսանհինգ տարվա մեջ Հայ եկեղեցին առաջին անգամ է դեմ արտահայտվում, այն էլ ՝ սահմանադրական փոփոխություններին»: Պարզ չէ նաեւ, թե «Ժողովուրդ» թե՞րթն ինչու է այդքան անհագստացել, որ «Հայ առաքելական եկեղեցու ճեմարանի սաներին տեղեկացրել են, թե եկեղեցին դեմ է սահմանադրական փոփոխություններին…իսկ Ճեմարանի սաներին թույլատրվել է եկեղեցու տեսակետի մասին տեղյակ պահել նաեւ իրենց ընտանիքների անդամներին ու հարազատներին»:
Պիտի կո՞ղմ լիներ, թե՞ մի բան էլ պիտի «գնար» ՀՀԿ-ին շնորհակալություն հայտներ:
Բնական է, որ դե՛մ պիտի լիներ, եւ լավ կլիներ, որ Սրբ. Աթոռի մամլո դիվանը ոչ թե հերքեր «Ժողովրդի» տեղեկությունները, այլ ուղիղ եւ շիտակ կերպով վեր հաներ թե՛ իր դիրքորոշումը, թե՛ սրանց փարիսեցիության աստիճանը:
Գարեգին Բ հայրապետը, թող ների ինձ Աստված, բազում սխալներ է թույլ տվել այս տարիներին, եւ պահն է, որ վերջապես կանգնի Հայ Առաքելական եկեղեցու եւ իր հոտի պաշտպանության դիրքերում: Զգաստ, սթափ, առանց ավելորդ էմոցիաների եւ մյուսների վրա ցեխ շպրտելու:
Այո, ես, օրինակ, Հայ Առաքելական Եկեղեցու հավատարիմ զավակն եմ ինձ համարում, բայց դա չի նշանակում, թե կողմ պիտի լինեմ «մյուսների աչքերը հանելուն»: Դավանանքի ազատությունն, ուրեմն, պիտի իսկապես գործող նորմ լինի մեզանում, բայց ոչ ոք, կրկնում եմ՝ ոչ մի ետին ՀՀԿ-ական իրավունք չունի իր չունեցած «Զեւսի գլխից» նոր «Պոլոժենիե» ծնել Եկեղեցու համար եւ փոփոխել հետեւյալ դրույթը, որ ամրագրված է Սահմանադրության 17-րդ հոդվածով:
Այն է՝ «Հայաստանի Հանրապետությունը ճանաչում է Հայաստանյայց առաքելական սուրբ եկեղեցու՝ որպես ազգային եկեղեցու բացառիկ առաքելությունը հայ ժողովրդի հոգեւոր կյանքում, նրա ազգային մշակույթի զարգացման եւ ազգային ինքնության պահպանման գործում»:
‘