‘Ինչպես էր Արամ Մանուկյանը համոզում Իրաքի դեսպանին, որ անմիջապես չճանաչի ՀՀ անկախությունը ‘

‘

-Պարոն Մանուկյան, կհիշե՞ք՝ որտեղ էիք 1991-ի սեպտեմբերի 21-ին, ի՞նչ էիք անում:

-Այդ օրը ես շրջում էի դիտորդների հետ: Հայաստան էր եկել 117 դիտորդ` 25 երկրից: Իսկ դա շատ լուրջ թիվ էր այդ ժամանակվա համար: Փաստորեն՝ դեռ ԽՍՀՄ-ը կար, բայց մենք կարողացանք այդ պայմաններում այդքան դիտորդներ հրավիրել: Եւ պատմության համար արձանագրեցինք բոլորի շատ դրական արձագանքները: Ուրեմն, այդ օրը ես միջազգային դիտորդների հետ շրջում էինք տարբեր տեղամասերում, ես անձամբ Լոռու մարզում էի: Ամեն մի պատգամավոր ուղեկցում էր մի խումբ դիտորդների: 

-Դուք որտե՞ղ եք քվեարկել:

-Ես քվեարկել եմ Վանաձորում: Այնտեղ, որտեղից  ընտրվել էի պատգամավոր:

-Պահե՞լ եք ձեզ մոտ հանրաքվեի քվեաթերթիկի նմուշ:

-Այո, իհարկե: Սա է: (Ցույց է տալիս նմուշը-հեղ.):

Այս նմուշը հաստատվել էր 1991 թվականի մարտին: Հանրահաքվեն, փաստորեն, կայացել էր հանրաքվեից 6 ամիս առաջ ընդունված որոշման հիման վրա: 1991 թ. հունվարի 30-ին կար որոշում, որ ԽՍՀՄ բոլոր հանրապետությունները պետք է հանրաքվե անցկացնեն  ԽՍՀՄ պահպանման մասին: Այդ հրահանգը իջել էր: Եւ ըստ այդ որոշման՝ մարտի 17-ին պետք է հանրաքվե լիներ: Ի հակադրություն սրան՝ Հայաստանի ԳԽ-ն որոշում կայացրեց` չեղյալ հայտարարելով «վերևից իջեցված» այդ որոշումը: Որոշումը հետեւյալ երկու կետերն ուներ` Հայաստանի Հանրապետության տարածքում չանցկացնել ԽՍՀՄ պահպանման վերաբերյալ հանրաքվե: Հաջորդ կետով համարում էր, որ ԽՍՀՄ պահպանման վերաբերյալ 1991 թվականի մարտի 17-ի ԽՍՀՄ հանրաքվեի արդյունքները Հայաստանի Հանրապետության համար իրավական ուժ չունեն:

Դրա հիման վրա որոշում կայացվեց անցկացնել սեփական հանրաքվե: Եւ դա՝ ԽՍՀՄ օրենքների համաձայն, ինչը շատ կարեւոր է: Այսինքն, մեր խնդիրը ոչ թե կոնֆրոտացիայի միջոցով ԽՍՀՄ-ից դուրս գալն էր, այլ` ԽՍՀՄ օրենքներով ԽՍՀՄ կազմից դուրս գալը: Եւ հենց այս պատճառով նաեւ մենք կարողացանք շատ դիտորդներ հրավիրել: Այսինքն, միջազգային ստանդարտներին համաձայն էր մեր հանրաքվեն:

-Ի՞նչ դժվարություններ կային նախապատրաստական փուլում:

-Նախապատրաստական փուլում դժվարություն կար հետեւյալում` մեր ներքաղաքական ուժերի մի մասն ասում էր` պետք է անմիջապես հռչակել ՀՀ անկախությունը, անմիջապես հանրաքվե անել: Եւ բոլորս էլ գիտեինք, որ այդ 6 ամիսը, որ մենք որոշում ենք մարտին` սեպտեմբերի համար, ԽՍՀՄ-ից լինելու են ուժեր, որոնք փորձելու են խանգարել մեզ: Բացի այդ, դա ամենածանր պահն էր, արդեն ջարդեր էին սկսվել: Դիակներ էր, որ բերում էինք օպերայի հրապարակ:

-Ցուցակների հետ կապված խնդիրներ ունեի՞ք:

-Ոչ, ցուցակների հետ կապված խնդիրներ չունեինք: Ունեինք քարոզչություն իրականացնելու խնդիր, որովհետեւ մարդկանց կեսից ավելին պետք է կողմ քվեարկեր: Դրսի ուժերն էլ էին փորձում խոչընդոտել:

-Շա՞տ ռեսուրս ծախսեցիք:

-Ոչ: Շատ ռեսուրս ծախսելու կարիք չեղավ, որովհետեւ ազգովի էինք ուզում անկախությունը: Մենք շրջաններում պտտվեցինք, քարոզչություն արեցինք,  բայց դա այդքան էլ դժվար չէր, քանի որ այնպես չէր, որ ժողովուրդը չէր ուզում, եւ մենք իրեն համոզում էինք: Ընդհակառակը, քվեարկության ժամանակ, ես  հետո եմ փորձել եզրակացություն անել, մարդիկ անգամ ենթագիտակցաբար քվեարկում էին նաեւ ուրիշնների «փոխարեն»: Զգում էին, որ դա այն մարդկանց, ովքեր զոհվել են, այդ ազատամարտիկների կամքն է, եւ ոնց որ նրանք կատարեին նաեւ նրանց պարտքը: Նման ոգեղեն բան կար անկախության գնալու հետ կապված, որն ավելի ուժեղ էր, քան քո ցանկությունը:

-Դուք ձեր թիմով նոր էիք մտել քաղաքականություն, փորձ չունեիք: Չէի՞ք վախենում, որ կարող է սխալվեք:

-Վստահ էինք, որովհետեւ իսկապես համաժողվրդական էր այդ ցանկությունը: Հետո, մի բան էլ կար, որքան էլ որ նոր էինք, արդեն ունեինք Արեւելյան Եվրոպայի փորձը, Մերձբալթյան հանրապետությունների փորձը: Մենք գնացինք, միացանաք համաշխարհային այն շարժմանը, որն արդեն մի քանի տարի առաջ կար` Լեհաստան, Հունգարիա: Մենք ակտիվ հետեւում էինք նրանց:

-Հիշո՞ւմ եք` ինչ քննարկումներ էիք անցկացնում սեպտեմբերի 21-ից օրեր առաջ:

-Բնականաբար, կազմակերպական հարցեր: Քիչ հնարավորություններով: Այն ժամանակ պառլամենտը մեքենաներ չուներ: Հեռուստատեսոթյուններ չկային: Դժվարությունները շատ էին:

-Ո՞րն էր այդ պահին ամենամեծ դժվարությունը:

-Օրինակ` 117 դիտորդ դիմավորելը, ճանապարհելը եւ շրջաններ տանելը: Դժվար էր: Անկախության հանրաքվեն զուտ կազմակերպելը դժվար էր:

-Ֆինանասական ծախսերի հարցում դժվարությոնները շա՞տ էին:

-Ոչ, բացարձակապես: Ընդամենը քվեաթերթիկներ տպագրելու հարցն էր: Բայց հարցը հեշտացավ, որովհետեւ յուրաքանչյուր քաղաքացի ցանկանում էր մասնակցել այդ գործընթացին:

-Քվեաթերթիկների տեսքը ինչպե՞ս հաստատեցիք:

-Հաստատվել էր 6 ամիս առաջ: Սա էր տեսքը: 

-Ի՞նչ արեցիք հանրաքվեից հետո: Չէ՞ որ դրանից հետո ավելի աշխատատար գործընթաց սկսվեց` երկրների ճանաչումը:

-Ես անկախության հռչակագիրը կարդացի օգոստոի 23-ին: Սեպտեմբերի 21-ին ավարտվեց հանրաքվեն, հանձնաժողովը հրապարակեց իր տվյալները, եւ դրա հիման վրա սեպտեմբերի 23-ին ԳԽ նիստ հրավիրվեց, եւ ես կարդացի հռչակագրի մյուս տեքստը՝ այս հարցի պատասխանով` համաձա՞յն եք, որ ՀՀ-ն լինի անկախ, ժողովրդավարական երկիր եւ դուրս գա ԽՍՀՄ կազմից: Եւ արդեն ամսի 24-ին մենք ընդունեցինք ՀՀ ԳԽ դիմումը` ՀՀ քաղաքացիներին, հայ ժողովրդին: Անմիջապես դրանից հետո ԳԽ-ն ստեղծեց պատվիրակություններ, որոնք պետք է հանձնեին մեր անկախության հռչակման որոշումն ու Լեւոն Տեր-Պետրոսյանի ուղերձը աշխարհի երկրներին` ՀՀ անկախությունը ճանաչելու համար: Ես էլ մասնակիցը դարձա այդ գործընթացի: Մենք մեկնեցինք Մոսկվա: Մոտ 2 շաբաթ մնացինք այնտեղ, եւ այդ որոշումն ու ուղերձը բոլոր դեսպանատներին բաժանեցինք: Գիտեք` այն ժամանակ Հայաստանում չկային դեսպանատներ:

-Դեսպաններն անմիջապես կոնտակտի՞ էին դուրս գալիս ձեզ հետ:

-Շատ հետաքրքիր դեպքեր տեղի ունեցան: Այդ ժամանակ մոսկովյան մեր ներկայացուցչությունը նախապես զանգում էր բոլոր դեսպաններին, նախապես տեղեկացնում էր, որ ՀՀ պատվիրակությունը ձեզ նամակ ունի հանձնելու: Մենք մի քանի խմբի բաժանվեցինք եւ կիսեցինք մեր մեջ այդ մի քանի հարյուր դեսպանատները:

-Ամեն ինչ ընթանում էր ըստ նախատեսվածի՞,  թե՞ չնախատեսված դեպքեր էլ էին լինում:

-Ամենատարօրինակ եւ զավեշտալի դեպքը Իրաքի դեսպանատանը գրանցվեց: Մեզ դիմավորեցին շատ լավ, հյուրասիրեցին եւ ասացին, թե անմիջապես, հենց վաղը իրենց երկիրը կճանաչի մեր անկախությունը: Բայց դա այն ժամանակ էր, երբ Իրաքը դիտարկվում էր աշխարհի ամենահետադիմական երկրների շարքում եւ պատերազմի մեջ էր: Եւ եթե Իրաքն առաջինը ճանաչեր ՀՀ անկախությունը,  ուրիշ երկրները չէին ճանաչի: Իրաքն էլ քանի որ այն ժամանակ քաղաքական մեկուսակցման մեջ էր, ու գտնվել է մի երկիր, որ իրենց դիմել է, դա հարմար առիթ էր ու ասացին` միանգամից կճանաչեք: Մենք խնդրում էինք դեսպանին, թե ոչինչ, մի շտապեք, թող նայեն ձեր իշխանությունները, քննարկեն, շտապելու կարիք չկա: Համոզում էինք, որ չշտապեն ու հանկարծ առաջինը չճանաչեն մեր անկախությունը: (Ծիծաղում է):

Եւ լավ էր, որ իրենք չճանաչեցին առաջինը: Իսկ առաջին քայլը հիմնականում արեցին այն երկրները, որտեղ հայկական մեծ Սփյուռք կար: Զավեշտալի դեպքեր եղան նաեւ տարբեր փոքր երկրների հետ կապված:

Կային փոքր երկրներ, որոնք հյուրանոցային պայմաններում էին, գտնվում էին մոսկովյան երկրորդ կարգի հյուրանոցի մի հարկաբաժնում, մի քանի դեսպանատներ նույն հարկում` մի սենյակը Զիմբաբվեն էր, մյուսում` Մավրիտանիան, եւ այսպես շարունակ: Տանում-հանձնում էինք նաեւ իրենց: Մի զավեշտալի դեպք եղավ իրենց հետ կապված. գնացել ենք, որ դեսպանին հանձնենք նամակը, որի վրա գրված էր դեսպանի անունը: Դուռը ծեծում ենք, ասում են` էդ դեսպանը մեռել է: Եղել է դեպք, որ մի դեսպանի նամակը մյուս դեսպանին ենք հանձնել ու հակառակը: Ունիկալ բաներ էին տեղի ունենում: Չէինք հասցնում: Ունեինք երեք ավտոմեքենա, որոնք չէին հասցնում մեզ բոլոր տեղերը տանել, տաքսի էինք վերցնում եւ գնում: Մի տեղ ընկանք անձրեւի տակ, ջրի մեջ կորած մտել ենք դեսպանատուն, էս դեսպանը սրբիչ էր բերել ու Շահեն Պետրոսյանի (Քաղավիացիայի նախկին պետ-հեղ.) գլուխը չորացնում էր:

-Իսկ մեծ պետությունների դեսպաններն ինչպե՞ս էին ընդունում ձեզ:

-Նորմալ: Բայց ամենաշատը հիշում եմ` զայրացանք Ֆրանսիայի դեսպանատանը, որովհետեւ բյուրոկրատական են աշխարհի չափ: Մինչեւ ընդունեցին, ներս թողեցին… վատ էինք զգում: Ասում էին` հիմա դեսպանը կգա, հետո մյուսն էր գալիս ասում` հիմա կգա: Հետո երրորդը:

-Իսկ ամենալավը ո՞ր երկրի դեսպանն ընդունեց ձեզ:

-Ամենալավը ընդունում էին արեւելքի երկրները: Թեյով, քաղցրավենիքով: Եւ նաեւ այն երկրները, որտեղ հայկական սփյուռքը շատ էր:

Գործընթացը հեշտացավ, երբ մեզ սկսեցին ճանաչել մեծ երկրները` ԱՄՆ-ն, ՌԴ-ն, Ֆրանսիան: Միանգամից սկսվեց ճանաչման հոսքը:  

-Պարոն Մանուկյան, այսօր արդեն նշե՞լ եք այսօրվա տոնը:

-Դեռ չէ: Կնշենք այսօր ժամը 19-ին` միասին, Սարյանի պուրակում, Լեւոնի հետ: Բոլորի հետ:

Զրուցեց Քրիստինե Խանումյանը 

‘