‘Խաղամոլի նոթեր. Ռեգբին՝ ծայրահեղությունների խաղ’

5575

(Առաջին մասը, Երկրորդ մասը)

Ինչպե՞ս նկարագրել որեւէ խաղ: Կարելի է իրար վրա շարել հիմնական կանոնների նկարագրությունը, բայց դա հազիվ թե հետաքրքրի այդ խաղը չտեսած մեկին կամ էլ գոնե խաղի մասին պատկերացում տալու հնարավորություն տա: Պետք է գտնել այլ ճանապարհ: Եվ այդ ճանապարհը խաղի համակարգային նկարագրությունն է՝ պետք է բռնել խաղի հիմնական տարրից, եւ օգտագործելով դա որպես Արիադնայի թել՝ աստիճանաբար բացել խաղը՝ իր կանոններվ, մարտավարությամբ, էսթետիկայով եւ էթիկայով:

Իրականում ամեն խաղ համակարգ է, որտեղ յուրաքանչյուր տարր կապված է մյուսի հետ եւ բխում է մեկը մյուսից: Բացի այդ՝ յուրաքանչյուր խաղ մասն է ավելի մեծ՝ իրեն մոտ մյուս խաղերի համակարգի, եւ ավելի լավ հասկանալի է հենց այդ մեծ համադրության մեջ: Բոլոր այսօրվա թիմային խաղերն էլ կառուցվում են մոտավորապես նույն «շինանյութից»՝ խաղադաշտ իր «միջավայրով» (գազոն, սառցադաշտ, ջուր), երկու թիմ, գնդակ կամ խաղալու որեւէ այլ առարկա, այդ առարկայով խաղալու հիմնական մարմնի մաս կամ գործիք, դարպաս կամ միավորներ վաստակելու այլ «նպատակ» եւ այլն: Տարբեր են միայն այդ «շինանյութերի» համադրությունները, որոնցից էլ բխում է այս կամ այն խաղի կանոնների տրամաբանությունը: Խաղերը լեզուներ են, որոնք կարելի է արագ վերծանել կամ սովորել, եթե հասկանանք, որ լեզուների ընդհանուր սկզբունքները, մեծ հաշվով, նույն են, իսկ տարբերությունները վերաբերում են մակերեսին:

Յուրաքանչյուր խաղի համակարգը կարելի է բխեցնել մեկ՝ տվյալ խաղի համար հիմնարար, առանցքային մտահղացումից, որի շուրջ էլ շարվում են մյուսները, եւ ստեղծվում է խաղի ընդհանուր պատկերը՝ կանոնների համակարգից մինչեւ խաղի էսթետիկա եւ էթիկա:

Ֆուտբոլային երկու ծայրահեղությունները

«Մեր» ֆուտբոլում այդպիսի առանցքային հղացք է ձեռքով խաղի գրեթե բացարձակ արգելքը: Ռեգբին ձեւավորվում է ճիշտ հակառակ՝ ձեռքով խաղի բացարձակ ազատության հղացքի շուրջ: Ի՞նչ է նշանակում ձեռքով խաղի բացարձակ ազատություն: Գնդակով թիմային խաղերի մեծ մասում թույլատրված է ձեռքով խաղ: Այս պնդումը ճիշտ է նաեւ «ֆուտբոլային կոդերի» համար՝ ֆուտբոլային ընտանիքի հին թե նոր տարբերակներում միայն «մեր» ֆուտբոլն է բացարձակ արգելքի հասցրել ձեռքով խաղը: Բայց կա կարեւոր նրբություն: Թե ֆուտբոլային, թե ոչ ֆուտբոլային «կոդերում»՝ բասկետբոլ, հանդբոլ, վոտերպոլո եւ այլն, ուր ձեռքով խաղը թույլատրված է կամ նույնիսկ խաղալու հիմնական ձեւն է, այն ենթակա է այս կամ այն տիպի սահմանափակումների: Սովորաբար՝գնդակը ձեռքին վազելիս այդ խաղերում պետք է կա՛մ գնդակը ժամանակ առ ժամանակ խփել գետնին, կա՛մ պարտադիր փոխանցել ընկերոջը եւ այլն: Սահմանափակված կարող են լինել նաեւ գնդակ բռնելու, պահելու (ասենք՝ պահել գնդակը միայն մի ձեռքում), փոխանցելու ձեւերը (օրինակ՝ ավստրալական ֆուտբոլում կարելի է փոխանցել միայն բռունցքի հարվածով) եւ այլն: Ամեն խաղ ունի իր սահմանափակումները, բայց ընդհանուրն այն է, որ ձեռքով խաղի բացարձակ ազատություն չկա դրանցից ոչ մեկում:

Ռեգբին սկսվում է հենց նրանից, որ հանվում է որեւէ սահմանափակում ձեռքով խաղալու համար՝ խաղացողը կարող է գնդակը երկու ձեռքով պահած շարժվել առաջ՝ առանց որեւէ արգելքի եւ պարտադրանքի: Ըստ ավանդության՝ ռեգբին հենց այդպես էլ ծնվել է՝ Ռեգբիի դպրոցի ուսանողներից մեկը խաղի ժամանակ գնդակը վերցրել է ձեռքը եւ վազել է դեպի մրցակցի դարպասը: Այս առումով ռեգբին եւ «մեր» ֆուտբոլը երկու հակադիր բեւեռներ են, որոնց միջակայքում տեղավորվում են գնդակով բոլոր մյուս թիմային խաղերը: Եվ երեւի պատահական չէ, որ նախնական ֆուտբոլի տարբեր ձեւերից հաղթող են դուրս եկել եւ ցայսօր աշխարհով մեկ խաղացվում են երկուսը՝ ասոցիացիայի ֆուտբոլն ու ռեգբի ֆուտբոլը (մնացածները տեղական տարածում ունեն միայն):

Բայց ի՞նչ է հետեւում այս կանոնից: Եթե ձեռքով խաղը չունի ոչ մի սահմանափակում, ապա դա ստեղծում է գրոհող կողմի աննախադեպ առավելություն: Ի՞նչ կա ավելի հեշտ, քան գնդակը երկու ձեռքում ամուր բռնած՝ գրոհել մրցակցին: Օրինակ, եթե պատկերացնենք, որ պահպանելով «մեր» ֆուտբոլի բոլոր կանոնները, փոխում ենք միայն մեկը՝ մտցնելով ձեռքով խաղի բացարձակ ազատություն, ապա գոլ խփելը կվերածվի «լազաթի», խաղը կկորցնի իր լարումն ու հետաքրքրությունը եւ ի վերջո կմեռնի: Հենց այդ պատճառով էլ նույնիսկ այն խաղերում, որոնք կառուցված են ձեռքով խաղի շուրջ, ասենք, հանդբոլում, փորձում են, այդուհանդերձ, սահմանափակումներ մտցնել դրա վրա: Իսկ ինչո՞ւ ռեգբին այդ դեպքում ոչ միայն չի մեռել, այլեւ աշխարհի ամենալարված խաղերից մեկն է:

Ինչպես առաջ շարժվել հետ փոխանցումներով

Ռեգբիի համակարգն ինքնակազմակերպվել է իր հիմնական կանոնի՝ ձեռքով խաղի բացարձակ ազատության շուրջ, որպես յուրահատուկ պատասխան այդ մարտահրավերին: Եթե գրոհի համար ստեղծվում են աննախադեպ հնարավորություններ, ուրեմն ի՞նչ պետք է անել: Տրամաբանական պատասխանն է՝ համապատասխանաբար ուժեղացնել պաշտպանությունը: Հենց այս ճանապարհով էլ ինքնակարգավորվել է ռեգբիի համակարգը, եւ արդյունքում ռեգբիում գրոհող կողմի գործը ոչ միայն ավելի հեշտ չէ, այլեւ գրոհը պահանջում է մի քանի անգամ ավելի ջանք, քան այլ խաղերում: Մի քիչ էլ մանրամասնենք:

Օրինակ, ինչպե՞ս կանգնեցնել կամ ձեռքից խլել գնդակը խաղացողից, որը, գնդակը պինդ գրկած՝ շարժվում է առաջ: Պարզ է, որ դա հնարավոր է միայն ուժային կոշտ միջոցներով: Դրա համար էլ ռեգբին եւ նրանից ծագած խաղերը թիմային խաղերից առավել ուժայինն են՝ գնդակով խաղացողին ռեգբիում կարելի է գցել գետնին (արգելված է միայն վզից վերեւ բռնելը), իսկ խաղի դրվագներից շատերը անպատրաստ դիտողի վրա թողնում են անկանոն ըմբշամարտի տպավորություն: Իհարկե, ուժային այդ պայքարը կանոնակարգված է բավականին մանրակրկիտ, եթե չասենք՝ խուճուճ կանոններով, բայց ընդհանուր սկզբունքը մնում է ուժային պայքարի հնարավոր առավելագույնը, որից այն կողմ արդեն միայն անկանոն մարտերն են:

Պաշտպանության ուժեղացման մյուս կարեւոր տարրը՝ օֆսայդի (խաղից դուրս վիճակի) կանոնի առավելագույն խստությունն է: Ամենազարմանալին այստեղ ֆուտբոլին եւ այլ ժամանակակից խաղերին սովոր հայացքի համար՝ առաջ փոխանցման արգելքն է. ռեգբիում իրավունք չկա գնդակը փոխանցել առաջ, խաղացողները փոխանցում են այն միմյանց միայն հետ: Միայն այս կանոնն ինքնին ստեղծում է խաղի շատ հետաքրքիր երկրաչափություն՝ երբ գրոհող թիմն առաջ է շարժվում … հետ փոխանցումներով: Ընդհանրապես՝ գրոհող թիմի ցանկացած խաղացող, որը նույն թիմի գնդակով խաղացողից առաջ է խաղադաշտում, համարվում է խաղից դուրս եւ չի կարող ընդունել փոխանցումներ ու մասնակցել այլ գործողությունների, որոնց մասին այստեղ չեմ ուզում մանրամասնել՝ չծանրաբեռնելու համար ընթերցողին: Վերջապես, այս նույն տրամաբանության մեջ է նաեւ խաղացողների առավելագույն քանակը՝ յուրաքանչյուր թիմից 15, որը նույնպես, բնականաբար, ուժեղացնում է պաշտպանությունը՝ ստեղծելով դաշտում առավելագույն խտություն (ավստրալական ֆուտբոլում խաղացողների քանակն ավելի մեծ է, բայց խաղադաշտն էլ մեկուկես անգամ մեծ է):

Պահպանողականները եւ ղզիկները

Այս եւ այլ նման կանոնները ռեգբիում չեն ստեղծվել: Ուժային կոշտ պայքարը, խաղից դուրս վիճակի խիստ կանոնները, այդ թվում առաջփոխանցման արգելքը շատ հին են՝ բնորոշ են եղել ֆուտբոլի հնագույն տարբերակներին (ոչ միայն ֆուտբոլի՝ հին հոկեյում նույնպես արգելված է եղել առաջփոխանցումը, իսկ վոտերպոլոյի հին կանոններով կարելի էր, օրինակ, իրար գցել ջրի տակ ու այդպես խեղդելով խլել գնդակը եւ այլն): Բայց ռեգբիում այդ հնաոճ կանոնները պահպանվել են, որովհետեւ պահպանումը բխել է խաղի հիմնական կանոնի տրամաբանությունից: Եթե ռեգբիից հանենք այդ խիստ կանոնները, ապա աշխարհի ամենաբարդ խաղերից նա կվերածվի աշխարհի ամենահեշտ, «լազաթ» խաղի: Դրա համար ռեգբիի պահպանողականությունը թվացյալ է՝ հին կանոնները նոր կյանք ու իմաստ են ստացել այս խաղի մեջ:

Այս հարցում էլ ռեգբի ֆուտբոլը «մեր» ֆուտբոլի ծայրահեղ հակառակն է, որովհետեւ վերջինս նախնական ֆուտբոլի կանոններից առավել հեռացած՝ խաղի հակապահպանողական տարբերակն է: Պատահական չէ, որ երբ «նոր» ֆուտբոլի կանոնները հրապարակվեցին, Ռեգբիի եւ այլ դպրոցների ներկայացուցիչները կոչեցին այդ նոր խաղը ֆուտբոլի ոգուն անվայել՝ ղզիկների խաղ: Բայց հարցը ոչ թե ղզիկությունն է, այլ նորից՝ համակարգային տրամաբանությունը, որը ֆուտբոլի դեպքում ոչ թե պահպանեց, այլ հեղափոխեց հին կանոնները:

«Մեր» ֆուտբոլի հիմնարար կանոնը՝ ձեռքով խաղի գրեթե բացարձակ արգելք, եւ ոտքով խաղի հիմնարարությունը միանգամից դժվարացնում է գրոհող կողմի հնարավորությունները: Պարզ է, որ ոտքով խաղալով հասնել նպատակին՝ ավելի բարդ է: Հետեւաբար, խաղը ժամանակի ընթացքում ինքնակարգավորվել է այնպես, որ պաշտպանության հնարավորություններն էլ սահմանափակվեն՝ ուժային պայքարը հասցվել է նվազագույնի (ոչ միայն ռեգբիի, այլև մյուս խաղերի մեծ մասի հետ համեմատած. նույնիսկ «անշառ» հանդբոլն ավելի ուժային է), խաղից դուրս վիճակի կանոնները առավելագույն թեթեւացվել են, իսկ առաջփոխանցումից ավելի բնական բան դժվար է պատկերացնել ֆուտբոլասերի համար: Եվ նույնիսկ այս դեպքում ֆուտբոլը մնում է միավորներ վաստակելու համար ամենադժվար խաղը, եւ հենց այդտեղ է նրա ժողովրդականության գաղտնիքներից մեկը: Մի խաղ, ուր միավորն ամենաթանկն է, անընդհատ լարման մեջ է պահում հանդիսատեսին եւ խաղացողների ազարտը հասցնում է առավելագույնի: Որքան էլ, օրինակ, ռեգբին ուժեղացրել է պաշտպանությունը, միեւնույն է, միավոր վաստակելը նրանում մնում է ավելի հեշտ եւ ավելի էժան՝ այստեղ գրեթե բացառվում է, ասենք, 0-0 հաշիվը:

Իսկ թե ինչպես են միավորներ վաստակում ռեգբիում, ինչպես նաեւ այդ խաղի յուրահատուկ մարտավարության, էսթետիկայի եւ էթիկայի մասին կխոսենք հաջորդ առիթներով:

Հ.Գ. Երեւի արդեն զգում եք, որ առաջին հայացքից զուտ զվարճանքի ոլորտին պատկանող սպորտային խաղերի նկարագրությունն իրականում ավելին է պատմում, քան միայն զվարճանքը: Երբ խաղին նայում ենք համակարգային տեսակետից, ապա բացահայտվում է դրա, այսպես ասած՝ «ուսանելիության» ներուժը: Խաղն այնքան էլ պարզ բան չէ, եւ նմանություններն այլ ոլորտների համակարգային տրամաբանության հետ ակնհայտ են: Իսկ ի՞նչ են մարդկային գործունեության այնպիսի ոլորտները, ինպիսիք են քաղաքականութունը, ռազմարվեստը, տնտեսությունը, գրականությունը եւ այլն, եթե ոչ՝ յուրահատուկ խաղեր կամ, գոնե, իր մեջ խաղային մեծ տարր պարունակող: Միայն թե սրանք համարում ենք լուրջ, իսկ սպորտն՝ «անլուրջ» խաղ: Այդպես էլ կա, քանի որ սպորտային խաղերը «մախսուս» ենք խաղում, իսկ էն մյուսներն՝ ամենայն լրջությամբ: Բայց դրանից համակարգային նմանաբանությունները հո չե՞ն դադարում այդպիսին լինելուց: Խաղը մնում է խաղ՝ անկախ նրանից՝ «մախսուս» է, թե լուրջ:

 Խ. Էրմեկբեկյան

Նախորդ հոդվածը‘Հռոմի պապը կասկածում է, թե արդյո՞ք Թրամփը քրիստոնյա է’
Հաջորդ հոդվածը‘Լիզա Ճաղարյան. Թե ինչ է պատահում, երբ հասարակությունը հանդուրժում է «նախիր» իշխանությանը’