‘«Հարցազրույց Հայաստանի հետ»: Ավետիք Մեջլումյան. Պետությունը` գուցե չէ, բայց հայրենիքը ներում է’

‘

Փիլիսոփայական գիտությունների թեկնածու, բանաստեղծ Ավետիք Մեջլումյանի հետ զրուցեց Ռիմա Գրիգորյանը

— Մեր հասարակությունն ինքն իրեն, ընթացիկ իրավիճակներն ու գործընթացները գիտակցում և նկարագրում է, լավագույն դեպքում, հրապարակախոսական կամ  քաղաքական ելույթի մակարդակով: Վերջիններս էլ միշտ չէ, որ բովանդակային են: Չնայած որ հասարակագիտական վերլուծության կարիք կա, հասարակագիտությունը կարծես լուռ է, կամ էլ նրա կարծիքը հասանելի չէ մարդկանց: Ինչո՞ւ հասարակագիտությունը չի ներկայացնում հայաստանյան իրավիճակը եւ գործընթացները պայմանավորող  օբյեկտիվ օրինաչափությունները, չի վերլուծում դրանք գիտական լեզվով, չի անում կանխատեսումներ, կամ էլ, եթե ներկայացնում է, ինչո՞ւ դրանք հասանելի չեն հանրությանը:

-Իրականում արվում են հասարակագիտական վերլուծություններ. քանի որ գրված են գիտական «ծանր» լեզվով, հանրությանը, մի կողմից՝ հասանելի չեն, մյուս կողմից՝ եթե հասանելի էլ լինեն, այդքան պահանջված չեն լինի: Դրա համար օրինաչափ է, որ հրապարակախոսական և լրագրողական նյութերն են ավելի պահանջված ու տարածված: Օրինակ՝ իմ ատենախոսությունը գրելիս լայնորեն օգտվել եմ հրապարակախոսական նյութերից: Երբ ես փորձեցի մոդեռնի, պոստմոդեռնի մասին նյութեր գտնել հայերենով, իրականում դժվարություն էր հենց գիտական վերլուծություններ գտնելը, և ես անդրադարձա Հրանտ Տեր-Աբրահամյանի՝ «Հայկական ժամանակ»-ում տպված հոդվածներին. մի ամբողջ հոդվածաշար էր, որում հենց էս հարցերն էին քննարկվում: Անդրադարձա նաև Մարինե Պետրոսյանի հոդվածներին և իրենց՝ էս թեմաներով բանավեճին, և շատ հետաքրքիր ու բովանդակային բաներ գտա: Թեպետ հրապարակախոսական էր, բայց իրենք ավելի էին խորացրել էս թեման, քան գիտնականները:

—Ստացվում է, որ կան վերլուծություններ, որոնց հանրությունը ծանոթ չէ գիտական լեզվի պատճառով:

-Ինձ թվում է՝ հիմնական խնդիրը լեզուն է ամեն դեպքում: Ե՛վ սոցիոլոգների, և՛ սոցիալական փիլիսոփաների կողմից արվում է աշխատանք տրանսֆորմացիայի, սոցիալ-մշակութային փոխակերպումների, անցման վերաբերյալ, ուղղակի դրանք գրված են լեզվով, որը ընթերցողների լայն շրջանակի համար չէ: Ես կարծում եմ, որ հետաքրքիր կլինի, եթե բոլոր այդ աշխատանքները փորձեն տեղափոխել ավելի հանրամատչելի լեզվի, այսինքն՝ եթե ինչ-որ նախագիծ լինի, կամ ինչ-որ մեկը հետաքրքրված լինի և փորձի այդ արժեքավոր աշխատանքների համառոտ բովանդակությունը փոխանցել ընթերցողին:

—Կա՞ն աշխատանքներ, որոնց միջոցով կարելի է հասկանալ երկրում կատարվող գործընթացների տրամաբանությունը:

-Խնդիրն այն է, որ իմ նշած աշխատանքները որոշակիություն չեն մտցնում խնդրի մեջ: Դրանք կարծես հավելյալ անգամ հաստատում են եղած անորոշությունը և այն, որ մեր իրականությունը դժվար է տրվում վերլուծության, բազմաթիվ գծերով իռացիոնալ է, որևէ հստակ սխեմայի մեջ չի տեղավորվում, կանխատեսելի չէ և այլն, այսինքն՝ չենք կարող դրանց վրա հույս դնել այն առումով, որ դրանք մեզ տան ավելի հստակ, պարզ պատկեր, քան տեսնում ենք իրականության մեջ: Սրա մասին խոսում է հայ ժամանակակից փիլիսոփաներից մեկը՝ Աշոտ Ոսկանյանը: Նշում էր, որ մեր իրականությունը դժվար է տրվում բացատրության եվրոպական փիլիսոփայական մտքի շրջանակներում ձևավորված կատեգորիաների, սխեմաների միջոցով:  Կարծեմ՝ «իռացիոնալ» բառն էր գործածում, այսինքն՝ մեր իրականությունը համարում էր ոչ արտահայտելի, ոչ ներկայացնելի այդ գիտական սխեմաների միջոցով, բայց թե ինչ սխեմա պետք է օգտագործել, կամ այդ յուրահատկությունը ինչպես պետք է արտահայտել՝ երևի չլուծված խնդիր է:

— Անկախ ազգային պետությունը արդիականությանը՝ մոդեռնին բնորոշ գաղափար է: Հայաստանը, սակայն, անկախացավ հետարդիականության դարաշրջանում: Նախ, այս պնդումը ճի՞շտ ես համարում, և եթե այո, ապա ի՞նչ պարադոքսներ դա բերեց կամ կարող է բերել:

-Ես կվիճարկեմ «հետարդիական» հասկացությունը մեր վերաբերյալ: Երբ մենք ասում ենք՝ Հայաստանը ձևավորվեց հետարդիական շրջանում, արդյո՞ք դա մե՛ր հետարդիական շրջանն է: Միգուցե Եվրոպան է մուտք գործել հետարդիական շրջան կամ առանձին զարգացած երկրներ: Մենք պատահաբար հայտնվեցինք հետարդիականության շրջանում, իսկ եթե ավելի ճիշտ բնորոշենք, ապա իրականում մեզ մոտ շատ դժվար է որևէ հստակ գնահատական տալ, ասել՝ սա մոդեռն է, սա պոստմոդեռն է: Մի հետաքրքիր գնահատական կա. կարծեմ Հրաչ Բայադյանի մի փոքր հեգնական դիտարկումն էր, որ Հայաստանը հետարդիական կարող ենք համարել էն իմաստով, որ իր տնտեսությունը հետխորհրդային շրջանում քայքայվեց, այսինքն՝ հետարդիական էն իմաստով, որ արդյունաբերական չէ, բայց նաև եվրոպական իմաստով հետարդիականը չէ, այսինքն՝ տեղեկատվական, տեխնոլոգիական հասարակություն չէ:

—Հնարավո՞ր է արդիականացման քաղաքականություն մեկ առանձին վերցված երկրում ՝այն դեպքում, երբ աշխարհը հետարդիական է, եւ ի՞նչ է պետք անել ազգային պետության, անկախության եւ այլ արդիական նախագծերի հետ:

-Ինձ թվում է՝ ցանկացած բնորոշում տալու ժամանակ պիտի նայենք, թե տվյալ հասարակությունը ոնց է ընկալում. արտաքին գնահատականը ընդունելի չէ էս դեպքում: Երբ խոսում ենք հետարդիականության մասին, ապա դրան բնորոշ մի քանի բան կա. ամենաբնորոշը մետապատմությունների նկատմամբ հավատի կորուստն է: Մեզ մոտ այդ կորուստը կար էն իմաստով, որ կոմունիստական գաղափարախոսությունը ասպարեզից դուրս եկավ, դրա տեղը ոչնչով չլրացվեց, բայց արդյո՞ք գիտակցված, ապրված ընտրություն կամ որոշում էր մետապատմությունից հրաժարվելը: Պոստմոդեռնի մեկ այլ հատկություն է, օրինակ, բազմազանությունը, երբ որ էն, ինչ  լուսանցքային էր, հայտնվում է կենտրոնում: Էդ մարգինալությունը դառնում է սովորական. մեզ մոտ դա տեսնում ենք, բայց արդյո՞ք դա բնականոն զարգացման հետևանք էր, թե՞ տեղի ունեցավ պատահական, այսինքն՝  մեր գլխին լցվեց էդ ամեն ինչն առանց իմաստավորելու: Էդ առումով մեր իրականությունը ունի շատ գծեր, որ ավելի մոտ են պոստմոդեռնի իրականությանը, բայց բացասական իմաստով, այսինքն՝ դա ապրված, բնականոն զարգացման ու ռեֆլեքսիայի արդյունք չէ. դա մի բան էր, որ ուղղակի այդպես ստացվեց:

-«Ուղղակի այդպես ստացվելը» ի՞նչ խնդիրներ բերեց:

— Բերեց նրան, որ մի քանի խնդիրներ կուտակվեցին իրար վրա, և ոչ մեկն էլ բավարար լուծում չստացավ: Առաջացավ կեղծ արդիականության ֆենոմենն իր կեղծ երկընտրանքներով, քանի որ արդիականացման պահանջը շարունակում է պայմանավորվել արտաքին ազդակների ներգործությամբ: Բայց ազդակները միշտ էլ հակազդեցություն են ծնում, ոչ թե համարժեք պատասխան: Դրանք դեռ չեն ընկալվում որպես մարտահրավերներ, որոնց անհրաժեշտ է ստեղծագործ պատասխան տալ: Այդ պատճառով հայկական արդիականացման այս փուլին բնորոշ են անավարտությունը, ինտելեկտուալ անհետևողականությունը, արդիականացման գործընթացների ցիկլային բնույթը, որոնց պատճառներից մեկը պետք է համարել հայկական հոգեմտակերտվածքում աշխարհայացքային գիտելիքի գերակայությունը կոնկրետ-ռացիոնալ գիտելիքի հանդեպ: Ավելի կոնկրետ` հայկական արդիականացմանը բնորոշ է մոդեռնի հիմնարար գծերի` աշխարհում առաջիններից մեկն ընդունելն ու դրանք սեփական արժեհամակարգի մաս համարելը, սակայն առանց դրանց իրագործման կիրառական նախագծերի ու սկզբունքների մշակման: Որպես հետևանք` առաջանում են «կառուցվածքն առանց գործառնության» և «արժեքներն առանց գործողության» սկզբունքները, որոնք հռչակում են հավատարմություն, օրինակ, ժողովրդավարական արժեհամակարգին, սակայն ոչ ժողովրդավարական մտածելակերպին և վարքագծին, քրիստոնյա, սակայն ոչ հավատացյալ լինելը:

 — Ինչպիսի՞ հատկանիշներով կբնորոշես հետսովետականությունը՝ այն ձգվող անցումային փուլ է ինչի ու ինչի՞ միջեւ կամ սովետականի և ինչի՞ միջև:

-Հենց դա է խնդիրը՝ ինչի ու ինչի միջև. չունենք մյուս նպատակակետը, այսինքն՝ երբ մենք գործածում ենք հետխորհրդային, հետսովետական եզրերը, դրանք ցույց են տալիս հենց այդ նպատակի բացակայությունը, անորոշությունը, այսինքն՝ մենք գիտենք, որ մենք հետսովետական ենք, բայց թե ինչպիսին պիտի լինենք, դա պարզ չէ: Ինչ-որ տեղ լեզուն էլ է դեր խաղում, թե ինչ լեզու ես կիրառում իրականությունը բնութագրելու համար: Եթե դու ասում ես՝ հետխորհրդային, դու արդեն քեզ դնում ես որոշակի կախվածության մեջ նույն խորհրդայինից, այսինքն՝ քո վերլուծությունը, ջանքերը ուղղված են անցյալի իմաստավորմանը կամ ժխտմանը: Դրա համար, ինձ թվում է, ինչքան քիչ գործածենք այդ «հետխորհրդային» բառը, մեկ այլ բառ գտնենք դա բնորոշելու համար, այնքան դա մեզ կօգնի ապագային միտված վերլուծություն անել:

—Որքա՞ն է «հետսովետական» բառի մեջ սովետականը եւ որքա՞ն՝ «հետ»-ը:

-Երևի «հետ»-ն է շատ, որովհետև երբ որոշ երևույթներ փորձում ենք սահմանել որպես հնամնացուկներ, կարելի է ասել, որ դա պայմանական է: Այսինքն՝ էդտեղ որոշակի գայթակղություն կա` անցյալում եղած երևույթի անալոգիայով գտնել դրա մնացուկը ներկայում և ասել՝ սա խորհրդային է, սա անցյալից է գալիս: Բայց ինձ թվում է, որ էդտեղ խաբկանք կա, որովհետև ինչ-որ մի բան քարացած ձևով չի փոխանցվում: Նման է նրան, որ գեղարվեստական գրքում որոշակի կերպարներ կամ երևույթներ ենք տեսնում և փորձում ենք գտնել իրականության մեջ և ասել՝ սա սա է: Նույնը այստեղ է. խորհրդայինը վերցվում է որպես նմուշ, ու գայթակղիչ է դրա նման ինչ-որ բան գտնել և ասել՝ սա սովետական է: Բայց, բնականաբար, դա սովետական չէ, այլ ինչ-որ ուրիշ հիբրիդային մի բան, որը ներառում է և՛ սովետականը, և՛ վերջին քսան տարվա փորձը, այսինքն՝ մի շարք տարրերից է բաղկացած:

— Գրականությունը ներկայացնում են կա՛մ որպես իրականությունից փախչելու միջոց, կա՛մ իրականությունը ներկայացնելու, բացելու, նաև փոխելու և նոր իրականություն ստեղծելու միջոց: Ի՞նչ է բանաստեղծությունը և առհասարակ՝ գրականությունը քեզ համար:

-Արտաքին դիտողի համար կարող է լինել նշված բնորոշումներից մեկը. դիտողը կգնահատի՝ դա արտացոլո՞ւմ էր իրականությունը, թե՞ փոխում էր, բայց ես, երբ որ գրում եմ, էդ կատեգորիաներով չեմ մտածում, թե ինչի համար եմ գրում: Եթե շատ պարզ ձևակերպեմ, ինձ շատ նեղ, անձնական բաներ են դրդում, որ գրեմ. ուղղակի հաճելի է գրելը, երկրորդը՝ դրանով հաստատվում եմ կամ ինքնահաստատվում: Այսինքն՝զգում եմ, որ ինձ համար կարևոր, արժեքավոր բան եմ անում, որը հետաքրքիր է: Ընդամենը այսքանը. իրականությունը փոխելու կամ արտացոլելու ինչ-որ վեհ նպատակներ չկան:

—Քո բանաստեղծություններից մեկում մի էսպիսի միտք կար, որ մարդիկ ավելի շատ իրենց են փնտրում: Գուցե գրելն է՞լ է գտնելու միջոց:

— Ինչ-որ ժամանակ կար, որ ունեի էդ նպատակը՝ միգուցե իրականությունից փախչելու, ինքնավերլուծության, բայց երևի դա տարիքի հետ էր կապված: Հիմա ավելի շուտ խաղի, ինչ-որ հետաքրքիր բանի վրա աշխատելու նշանակություն ունի, քան ինքդ քեզ ճանաչելու կամ վերլուծելու:

—Ըստ Բրոդսկու՝ բանաստեղծը անուղղակի կերպով կարող է փոխել հասարակությունը՝ փոխելով նրա լեզուն, առոգանությունը, ազդելով ինքնագիտակցության աստիճանի վրա: Նա բանաստեղծի՝ հասարակության առջև ունեցած պարտավորությունն է համարում լավ գրելը, ինչը պարտավորություն է լեզվի նկատմամբ, և երբ բանաստեղծը լավ է անում իր գործը և ընդունվում է մարդկանց կողմից, ստացվում է, որ հասարակությունը սկսում է խոսել բանաստեղծի լեզվով, ոչ թե պետության: Բանաստեղծը նաև հավելում է, որ սովետական իշխանությունը հաղթանակ է տարել բոլոր ոլորտներում, բացի լեզվի ոլորտից: Ըստ քեզ՝ այսօրվա գրողները ունե՞ն հասարակության լեզուն փոխելու խնդիր կամ արդյո՞ք պիտի ունենան:

-Էդ բնորոշմանը համաձայն եմ, որ լեզուն փոխելով՝ փոխում ես իրականությունը: Ուղղակի խնդիրն այն է, որ գիտակցված նպատակ դնելը քիչ օգտակար է. ինձ չի թվում, թե պետք է կամ նույնիսկ հնարավոր է դնել այդպիսի նպատակ: Գրողի խնդիրը պիտի լինի միայն լեզվի հարստացումը, փոփոխությունը. մնացածն արդեն հետևանք է, իսկ էն, որ կա էդ հետևանքը, ակնհայտ է: Օրինակ՝ էն լեզուն, որով մենք խոսում ենք, ես համարում եմ Չարենցի ստեղծած լեզուն: Առաջին հայացքից՝ կարող է և չի երևում, քանի որ բանաստեղծական լեզու է, բայց եթե ուշադիր նայենք, մտածողության ձևը, մոդեռնի առաջացումը, խորհրդային Հայաստանի կառուցումը դրան համապատասխան լեզու էր: Եթե էդ լեզուն չլիներ, միգուցե այլ իրականություն ունենայինք թե՛ սովետական շրջանում, թե՛ հիմա: Միամիտ կլինի նպատակ դնելը, բայց Հայաստանում դա շատ ակտուալ խնդիր է, և պետք է այդ փոփոխությունը նաև լեզվի միջոցով ակնկալել: Էն, ինչ որ կձևակերպվի լեզվի մեջ,  մի օր իրականություն կդառնա: 

—Ըստ քեզ՝ Չարենցը ազդե՞լ է մեր իրականության վրա:

-Իհարկե: Առաջին հերթին՝ անուղղակի կերպով՝ ազդեցությունը գրականության վրա, որովհետև ամենամեծ դպրոցն է Չարենցի դպրոցը: Որևէ մեկը չկա, որ Չարենցի նման էդ դպրոցի դերը խաղացած լինի: Նրանից հետո ո՛ր գրողին էլ վերցնենք՝ վստահաբար իր ազդեցությունը կա, այսինքն՝ քիչ  թե շատ չափով իրենից են գալիս:

— Կարո՞ղ ես մի օր գրել մասշտաբային մի  բան, ասենք՝ մեծ վիպական պոեմ, օրինակ, Վերգիլիուսի օրինակով, մի բան, որն այսօր բացարձակ տարօրինակ ու կոնտեքստից դուրս է թվում:

-Մտքովս չի անցել, որովհետև կարող է պահանջված չլինի կամ ծանր լինի կարդալու համար: Երևի ուրիշ ձև պիտի գտնել. էլի լինի նույն պոեմը, բայց էնպիսի ձև ընտրել, որ հետաքրքիր լինի ժամանակակից ընթերցողին: Դասական երկարաշունչ բաները ծանր են կարդալու համար:

—Քո ասածից հիշեցի, որ հիմա մի ընդունված մոտեցում էլ կա, ըստ որի՝ ժամանակի արագանալուն զուգահեռ գրական գործերի ծավալն էլ է կրճատվում, և արդեն նման բաներն են ժամանակակից:

-Հա, բայց դա մյուս ծայրահեղությունն է, որ ես չեմ սիրում և ձգտում եմ ինչ-որ միջին բանում մնալ. ծայրահեղացումը բերում է իրականում բանաստեղծության վերացման: Էն փոքր ֆորմաները, որ տեսնում ենք, ինձ համար բանաստեղծություն չեն, այլ կարող են լինել աֆորիզմ: Զուտ էն փաստը, որ կտրտված է և տողերով շարված, չի նշանակում, որ բանաստեղծություն է, այլ ուղղակի միտք է, աֆորիզմ, բայց ոչ բանաստեղծություն: Հա, կարելի է մի նախադասություն գրել և ասել՝ աշխարհի ամենակարճ վեպը գրեցի:

—Կովկասյան այբուբենի նախագիծը դուրդ եկել էր: Դրան զուգահեռ կար մի ավելի «փախած» նախագիծ, որն այդպես էլ չիրականացավ՝ Կովկասյան պոեմի նախագիծը, որը պետք է գրվեր միաժամանակ մի քանի կովկասյան լեզուներով՝ մեռած եւ կենդանի. կուզենայի՞ր նման մի բանի մասնակցել:

-Միտքը հետաքրքիր է. էքսպերիմենտալ բան կա, բայց եթե տարբեր լեզուներով գրվի, ո՞վ է լինելու կարդացողը:

— Կուզեի՞ր գրել ոչ թե ստեղնաշարով՝ էկրանին կամ գրիչով՝ թղթին, այլ սեպագրերով՝ քարին ,ու ի՞նչ կգրեիր այդ դեպքում՝ հաշվի առնելով, որ տեղդ շատ ավելի քիչ կլիներ, գործիքներդ՝ ավելի բարդ, իսկ խոսքդ՝ քարին փորագրված:

— Բայց դա շատ հետաքրքիր հարց է. կարելի է էդ սկզբունքը կիրառել նաև ներկայում գրելիս. համակարգչի առաջ նստած՝ պատկերացնես, որ էդ թուղթը ոչ թե էլեկտրոնային է, այլ քար է, ու պիտի սեպագիր արձանագրություն փորագրես: Տեղը արդեն թանկ է, դու մեծ ջանք ես թափում մի տառը գրելու համար.  կարող է մի ժամ պահանջվի: Շատ հետաքրքիր սկզբունք է, որի դեպքում ահագին բան միգուցե այլ կերպ կլիներ. էդքան բառեր գուցե պետք չի վատնել, էդքան տարածություն գրավել, ավելի դիպուկ լինել. շատ օգտակար կլինի:

—Եթե Արգիշտի լինեիր, ի՞նչ կգրեիր:

— Էն, ինչ Արգիշտին գրել է, իր ժամանակի համար նորմալ է: Եթե լինեի Արգիշտին, իր պես կգրեի, իր պես կմտածեի:

— Դու սովորաբար գրում ես ոչ թե ազատ բանաստեղծությամբ, ինչպես այսօր անում է բանաստեղծների մեծ մասը, այլ ավելի «ավանդական» համարվող ֆորմաներով: Որքանո՞վ է գիտակցված աշխատանքդ չափերի հետ: Խորացե՞լ ես տաղաչափության մեջ:

-Էն, ինչ որ գիտեմ, շատ սիրողական մակարդակի է տաղաչափության և այլնի վերաբերյալ: Դա գիտակցված ինչ-որ բան չէ, այլ ինքնաբուխ ստացվող մի բան: Էդ ձևն է հոգեհարազատ. էն ձևը եթե փորձել եմ, ստացվել էլ է, զգացել եմ, որ իմը չէ, արհեստական է, ու սա է ինձ մոտ: Գիտակցված է ինչ-որ չափով այն իմաստով, որ սա համարում եմ իրական բանաստեղծությանը ավելի մոտ, այսինքն, առաջին հերթին՝ ավելի բարդ, լեզվի հարստությանը ավելի նպաստող: Էս ձևը՝ չափածոյի մեջ դնելը, սահմանափակելը, ստիպում է, որ քո հնարները ավելի բազմազան լինեն, ավելի լավ կարողանաս տիրապետել լեզվին, նոր ձևեր կարողանաս ստեղծել, նոր բառեր: Դա նորին ու հարստացմանը տանող բան է, քան էդ անհանգը կամ անչափը, որը քեզ բան չի պարտադրում: Ես ինտուիցիայով եմ զգում, որ երբ տրված է նեղ շրջանակ, դա շատ ավելի ստեղծագործական ջանք է պահանջում, քան երբ տրված է անորոշ ֆորմա կամ ֆորմայի բացակայություն:

—Հաճախ, սակայն, գրում են ավանդական ֆորմայով, բայց ոչինչ չասող բովանդակությամբ: Տպավորություն է ստեղծվում, որ կարդում ես միանգամից մեռած ծնված տողեր, որ նույնիսկ անցյալ դարի մարդու համար երևի ժամանակակից չէին լինի: Ինչպե՞ս պիտի հարաբերակցվեն ձևը և բովանդակությունը բանաստեղծության մեջ. ինչ—որ մե՞կը պիտի առաջնային լինի, թե՞ հավասարակշռություն է պետք:

-Չէ, ձևի ու բովանդակության հարց չէ. տաղանդի կամ շնորհքի, ճաշակի բացակայության հարց է: Մեռած տողեր հավասարապես ծնվում են և՛ ավանդական ֆորմաներով, և՛ դրանց բացակայությամբ: Ֆորման մեղավոր չէ: Իրենց առջև բարձր չափանիշներ չեն դնում, մի քիչ քննադատաբար որ նայեն՝ կա՛մ չեն գրի, կա՛մ էլ գրելուց հետո գրածը թաքուն կպահեն:

Բանաստեղծության մեջ ձևի ու բովանդակության հակադրության կամ դրանք հավասարկշռելու խնդիր չկա՝ իմ կարծիքով: Պոեզիան հենց ձևն է: Չեմ սիրում էն ծեծված խոսքը, որ հարցնում են՝ «ասելիքը ո՞րն է» կամ՝ «բանաստեղծը պետք է ասելիք ունենա»: Ասելիքը հենց ասելու ձևն է՝ ուրիշ ոչ մի բան: Եթե մարդ «ասելիքի» կարիք ունի, կարող է հանրագիտարան կարդալ կամ տեղեկատվական հաղորդումներ նայել: Ասելիքի առումով ժողովրդական խրատներն ու առածները ամենահարուստն են:         

-«Գաղտնի կախարդ» բանաստեղծությունում կախարդի ու ստի հանդիպումից ծնվում է քրմապետը, այսինքն՝ քրմապետը կախարդն է, որը ճանաչում է սուտը: Տպավորություն կա, որ կախարդի հետ կապված ինչ—ինչ հույսեր կային, որոնք չարդարացան, և ծնվեց ընդամենը թերուս քրմապետ: Ի՞նչ հույսեր էին դրանք:

—Շատ հիասթափեցնող պատասխան պիտի տամ, որովհետև էդ բանաստեղծությունը և այլ բանաստեղծություններ այսպես են գրվել. ուղղակի պատահական ինչ-որ մի բառ եմ գրում, հետո կողքին ավելանում է երկրորդ պատահական բառը, ու էդպես պատահական բանաստեղծություն է դառնում: Ես դեմ չեմ, եթե վերլուծեն, իմաստներ գտնեն. ինչքան շատ իմաստ գտնեն՝ էնքան լավ: Չեմ բացառում, որ էն, ինչ ասում ես, ենթագիտակցորեն ճիշտ է, արտահայտում է ենթագիտակցականը, բայց ես գիտեմ, թե ոնց է գրվել էդ բանաստեղծությունը ու գրվել է խաղի նման:

—Այսինքն՝ գրելիս քեզ մոտ նախ բովանդակությու՞նը չի գալիս. լեզվի հետ խա՞ղն է բերում բովանդակություն:

-Ինչ-որ բան ուզում ես գրել, չես պատկերացնում՝ ոնց սկսես. առաջին երկու բառը գրում ես, ինչը օգնում է հետագա ծավալմանը: Միգուցե հոգեբաններն էլ են օգտագործում այդ տեխնիկան. եթե մարդը դժվարանում է պատմել իր զգացմունքների մասին, գուցե սկսի ինչ-որ պատահական բառից: Հիմա նույնն էլ էս դեպքում է. էդ թվացյալ պատահական բանաստեղծությունը գուցե ավելի ենթագիտակցական է ստացվում, ավելի խորն է ստացվում, քան էն, ինչ որ դու ավելի գիտակցում ես: Մի ուրիշ բանաստեղծություն էլ, որ ասացիր, էլի նույն սկզբունքով եմ գրել: Երբ որ ես սկսում էի, չգիտեի, որ դա դառնալու է էդքան ծավալուն ու էդքան տարբեր իմաստներով, էնպես, որ կարողանա ուրիշների վրա նման տպավորություն թողնել: Ես ուղղակի առաջին բառերը գրեցի՝ թխկ-թխկ, ու դրանից սկսվեց մնացածը:

—Երևի դրա հե՞տ է կապված, որ քո պոեզիայի գլխավոր նպատակը համարում ես լեզվի հարստացումը:

-Եթե կոպիտ բաժանում անեմ՝ երկու տիպի պոեզիա կա. մեկը, որում լեզուն միջոց է, որով արտահայտվում են զգացմունքներ և այլն, որը ես չեմ հավանում, նույնիսկ եթե տաղանդավոր լինի: Մյուսը, որ քո զգացմունքները, հույզերը միջոց դառնան լեզվի համար, լեզվի հարստացման համար: Հիմա ես հավատում եմ միայն դրան ու ձգտում եմ դրան. սա գիտակցված էն բանն է, որ ես անում եմ: Ես լեզուն չեմ համարում ինքնավերլուծության, զգացմունք արտահայտելու, նույնիսկ ընթերցողին հուզելու միջոց: Ես կարծում եմ, որ այդ ամենն է միջոց` լեզուն հարստացնելու համար:

-«Մունդառ բիձեն՝ ոչ տիեզերքի ուղարկված անձ» բանաստեղծության մեջ կարծես նույն վեճը շարունակես, ինչ գաղտնի կախարդի դեպքում էր: Թվում է, թե աշխարհում ինչ-որ հույս կար՝ կապված գաղտնի կախարդների, իմաստունների հետ: Կարծես մի կողմից ինչ—որ բան ես սպասում նրանցից, մյուս կողմից էլ՝ վախենում, որ սպասումդ չարդարանա և խաբվես նախորդ սերունդների պես: Ի՞նչ պատմություն է դա:

— Դա ոչ թե սերունդների հետ կապված բան է, այլ ամեն մարդու կյանքում տեղի ունեցող պրոցես`ենթագիտակցական սպասումը, ինչ-որ մեկի դեպքում՝ հրաշքի, մեկ ուրիշի դեպքում՝ իմաստունի: Օրինակ, մեզ հայտնի էզոթերիկ գրողները, ասենք` Կաստանեդան, պատմում է, որ հանդիպեց ծեր հնդկացի շամանին, որը փոխեց իր կյանքը. նա ընդամենը շարադրում է այդ ծերունու գաղափարները: Ինձ թվում է՝ դա արխետիպային բան է, որ նստած է մարդու մեջ, այդ իմաստուն ծերուկին կամ ինչ-որ մեկին գտնելը: Միևնույն ժամանակ՝ էդ կերպարը միանշանակ չէ. միայն իմաստուն չէ՝ նաև փրկչի ֆունկցիա ունի, փրկելու, լուսավորելու և այլնի, այսինքն՝ հավաքական ինչ-որ արխետիպ կարելի է անվանել, որին սպասում ենք բոլորս:

-«Սպանել Բիլլին» բանաստեղծությունը ևս կարծես կապ ունի նախորդների հետ: Կամքի երկատվածության խնդիր է. դու հասկանում ես, որ պետք է գործել՝ սպանել, բայց կամք չես գտնում դա անելու, տարակուսում ես, որովհետեւ սպանելու համար պետք է վստահ լինես, որ կա իմաստ, բայց դա պետք է բացատրած լինեին Կախարդն ու Բիձեն, որոնք, սակայն, իրենց դերը չկատարեցին: Դրա համա՞ր սպանություն՝ որպես ներքին ճշմարտության, համոզվածության հետեւանք. հնարավո՞ր է, որ իրականում մարդիկ մեռած են, որովհետև սպանելու, այն է թե՝ գործելու կամք չունեն:

-Էստեղ իրականում չափազանցված է.  ոչ թե հատուկ սպասում ենք ինչ-որ մեկին, որ սպանի, այլ մարդկային պայքարի իմաստն է արտահայտում մարդը մարդուն որպես թշնամի, գազան ընկալելը. խորքային անվստահություն կա: Խնդիրը սպանել ուզելը չէ, այլ այն, որ ինչքան էլ աշխարհը լայն է, ամեն մեկն ինքնապահպանման բնազդով նեղվածք է զգում: Ցանկացած մարդուց պոտենցիալ վտանգ կա, որ կգա, քո տեղը կգրավի: Սա ոչ թե սպանել-չսպանելու, այլ տեղ ազատելու խնդիր է:

—Նույն բանաստեղծության մեջ կարծես հույսն ու սպասումը միասին են արտահայտվում, երբ գրում ես, որ ամեն երկուշաբթին հույս է կրում, թող Բիլլը գա ու սոսնձի: Կարելի՞ է հույս սոսնձելը ընկալել որպես սկզբի նախապայման:

-Սա կարող է դիտարկվել սպասման տեսանկյունից: Ու երկուշաբթին էլ պատահական չէ. երբ մարդը փորձում է իր կյանքում ինչ-որ բան փոխել, դա ավելի շատ կապում է ոչ թե  տարվա, այլ շաբաթվա հետ: Երկուշաբթին էդ առումով կարևոր է. ես իմ մեջ նկատել եմ՝ երբ ուզում եմ մի բան փոխել, երկուշաբթի օրվա հետ եմ կապում, ոչ թե ամսի մեկի: Երկուշաբթին հավաքելու, սոսնձելու սպասում է:

—Ի տարբերություն նախորդի՝ «Որը որն է» բանաստեղծության մեջ հուսահատ լինելը և դա ծածուկ պահելն ես համարում քավարանի գլխավոր պահանջ: Սա՞ ինչ պատմություն է:

-Հուսահատ լինելու մասին խոսելու կարիք չկա, կամ եթե հուսահատ ես, ինքդ քեզ հետ ես հուսահատ: Պետք չէ խոսել դրա մասին: Հենց էդ ծածուկ պահելը, լռությունն  է  քավարանը, որ դու պիտի անցնես: Երբ արտահայտում ես, դա արդեն քավարան չէ: Դրա համար եմ ասում՝ բանաստեղծությունը քավարան չէ. էն պահին, երբ դու գրեցիր, դա անցած է արդեն:

—Բանաստեղծություններից մեկում ասում ես՝ հայրենիքը միշտ ներում է իր անառակ որդիներին. Աստծո պես մի բան է: Իրո՞ք այդպես է:

-Էդ պահի հասարակությունը, պետությունը գուցե չեն ներում, բայց հայրենիքը՝ հա, ներում է: Ես, երբ ասում եմ հայրենիք, Հայաստան, կերպարի, անձնավորված հասկացություն է առաջանում, այսինքն՝ ոնց որ կերպար եմ ստեղծել, թվում է՝ մարդ, որի գլխավոր հատկանիշը մեծահոգությունն է կամ բարությունը: Բնորոշում են, չէ՞, թշվառ հայրենիք և այլն, թեկուզ եթե թշվառ էլ է, կարող եմ ընդունել, բայց ինձ համար առաջին բանը, որ գալիս է մտքիս, ինչ-որ մեծահոգի մարդ է, որը պատրաստ է բոլորիս ընդունելու, և իրականում էդպես էլ կա: Հայրենիքը հենց դրանով է տարբերվում մյուս մեզ սովոր ֆորմաներից՝ պետություն, իշխանություն, հասարակություն: Օրինակ՝ պետությունը չար է, բիրտ: Կարող է ենթագիտակցորեն զուգորդում է առաջացել «հայր» բառի հետ, որ հայրը պիտի էդպիսին լինի, ու անառակ որդին հենց «հայր» բառի հետ է կապվել:

—Ե՞րբ ես պատրաստվում գիրք հրատարակել:

-Գիրքը պետք է մայիսին հրատարակվեր, բայց հետաձգվեց, և սպասման մեջ եմ, չնայած դրա դրական կողմն էլ եմ տեսնում, քանի որ ամեն անգամ, երբ որ նայում եմ, լրիվ նոր ձևով եմ նայում՝ շատ ավելի խիստ: Մտածում եմ, որ երբ գա գիրքը տպելու ժամանակը, կարող է ահագին փոխված լինի, լրիվ նոր գիրք լինի: Բայց ես դրանից ուրախ եմ, քանի որ էն խստությունը, որ մինչև հիմա չեմ տպել, ինձ թվում է՝ դրական արդյունքի է բերել:  Առանց ավելորդ համեստության կարող եմ ասել, որ էն, ինչ զտել եմ իմ բանաստեղծություններից, վստահաբար շատերը էդ բանաստեղծական նյութով կտպեին մի քանի գիրք:  Ու դա այնքան ակնհայտ բան է, որ կարելի է նույնիսկ տպել` ապացուցելու համար: Ու նույնը էս դեպքում է. ինչքան ուշանա գրքի տպագրությունը, կրկնակի խիստ եմ դառնալու. գուցե կրճատվի, բայց չեմ ափսոսա. դա դրական բան է:

Մոտ շրջանում մեր կայքում կարող եք ընթերցել Ավետիք Մեջլումյանի բանաստեղծությունները՝ որոշ մեկնաբանություններով: 

‘