‘Հարցազրույց Հայաստանի հետ. Ավետ Պողոսյան. «Աստղային պատերազմներ». քաղաքական սեզոնի պրեմիերան’

‘

«Նոր հույսերի», Սերժի պարտության վրա խաղադրույք կատարելու, հայաստանակենտրոնության, Հայ ազգային կոնգրեսի գիտակցված ծանր ճանապարհի, Կոնգրեսի առավելությունների եւ թերությունների, Հայաստանում գրահատարակչության խնդիրների, գրականություն քննարկելու հարթակների, գրաքննադատության, հայալեզու գրողին աջակցելու, փիլիսոփայության եւ քաղաքականության, պրագմատիկ եւ իդեալիստական քաղաքականության մասին՝ ՀԱԿ վարչության անդամ, «Վան Արյան» հրատարակչատան տնօրեն Ավետ Պողոսյանի հետ զրուցեց Ռիմա Գրիգորյանը:

Հատված Ա. Քաղաքական կինոն. հոլիվուդյան հեփի էնդի եւ բոլիվուդյան լացուկոծի միջեւ

Ավե՛տ, ինչպես շատերը սպասում էին, աշունն աչքի է ընկնում ներքաղաքական հետաքրքիր զարգացումներով, այսպես ասած՝ «կինո»-ով՝: Ի՞նչ «կինո» է սա. ինչպիսի՞ն է եղել նախորդ սերիաների բովանդակությունը, որը հանգեցրել է այսօրվա իրավիճակին:

Եթե կինոյի հետ համեմատենք, ապա ականատես ենք «Աստղային պատերազմներ» ֆիլմի չորրորդ էպիզոդին, որը կոչվում է «Նոր հույսեր»: Դա վճռական ճակատամարտ է լուսավոր և մութ ուժերի միջև: Բոլոր կողմերը սպասում են այդ ճակատամարտին, մոբիլիզացվում են: Նշեմ, որ հասարակությունը անմիջական մասնակցություն է ունենալու այդ ճակատամարտին, և վերջինիս ելքը կախված է հասարակության մասնակցության աստիճանով:

Անդրադարձար հասարակության մասնակցությանը և դրա ունեցած նշանակությանը. ըստ քեզ՝ այսպես ասած հանդիսատեսի համար ընթացիկ քաղաքական «կինոն» որքանո՞վ է դիտարժան, հանդիսատեսն ի՞նչ սպասումներ ունի, արդյո՞ք ձանձրանում է, թե՞ ուշադրությամբ հետեւում է: Քո ասածից կարելի՞ է եզրակացնել, որ սա ոչ թե էլիտար կինո է, այլ  զանգվածների համար է:

Ճիշտ է՝ քանի տարի է՝ «պրեմիերան» հետաձգվում է, բայց բոլորն այդ «ֆիլմի» մասին են խոսում, այնպես որ՝ շատ սպասված իրադարձություն է լինելու՝ ամենասպասվածը վերջին տարիներին: Եթե անցնենք տերմինաբանական վեճի, ես համաձայն չեմ էլիտար բառին. պետք է հասկանալ՝ առհասարակ արվեստը լինու՞մ է էլիտար: Ընդհանրապես՝ մասսայական և էլիտար արվեստի մասին խոսակցությունները ես արհեստական եմ համարում. ոչ մասսայականությունը դեռևս էլիտարիզմի մասին չի խոսում: 

Եթե անդրադառնանք կոնկրետ այս քաղաքական «ֆիլմին» և դրա հանդիսատեսին, ապա մեր աշնանային ֆիլմը շատ դինամիկ, ինտերակտիվ ֆիլմ է և սերտ կապի մեջ է հանդիսատեսի հետ: Հանդիսատեսը ազդում է և մասնակցում ֆիլմի ստեղծմանը, և նրա մասնակցությամբ է նաև կանխորոշվում ֆիլմի ընթացքը:

Անդրադառնանք «ֆիլմի» սցենարիստներին ու ռեժիսորներին. ո՞վ կամ ովքե՞ր են նրանք,  և ո՞րն է սցենարի գլխավոր սյուժեն իր ենթասյուժեներով:

Ֆիլմերի տիտրերում հաճախ նշվում է՝ գաղափարի հեղինակ ու սցենարի հեղինակ: Եթե առանձնացնենք, այս դեպքում գաղափարի հեղինակը հայ ժողովուրդն է, հասարակությունը, իսկ գաղափարը այն է, որ մենք պետք է ինքնուրույն, ինքնիշխան պետություն ունենանք, բայց այդ գաղափարի հիման վրա սցենարը գրում են հիմնական քաղաքական ուժերը՝ Հայ ազգային կոնգրեսի գլխավորությամբ, իսկ եթե ավելի կոնկրետ արտահայտվենք, ապա սցենարի հեղինակը Լևոն Տեր-Պետրոսյանն է:  Լուրջ, բարդ, ճյուղավորված սյուժետային գծերով սցենար է, բայց հիմա ընթացքը հասել է այն կետին, երբ ամեն ինչ կոնկրետ է, այպես կոչված՝ վերջին ճակատամարտն է՝ չարի ու բարու կռիվը: Սցենարի ընթացքը կախված է ոչ միայն սցենարիստներից, այլև, ինչպես արդեն նշեցի՝ հանդիսատեսից, որը ոչ այնքան հանդիսատես է, որքան համահեղինակ, որ նաև խաղում է և խաղալու է ամենագլխավոր դերը:

Ո՞ւր է տանում սցենարի զարգացումը. որքանո՞վ է այն կանխատեսելի և, միաժամանակ՝ ի՞նչ անսպասելի շրջադարձեր կարելի է կանխատեսել՝ որպես այդ «կինոյի» դիտող:

Կանխատեսելի է այն, որ Սերժ Սարգսյանը այս ֆիլմը փորձելու է վերածել բոլիվուդյան լացուկոծի: Ինչքան «անտաղանդ դերասաններ», «երգիչներ» կան՝ ուզում է ընդգրկել այս ֆիլմի մեջ, բայց սցենարիստները և ռեժիսորները չպիտի թույլ տան, որ բազմիցս իրենց անպիտանությունը ապացուցած դերասանները որևէ ազդեցություն ունենան այս ֆիլմի զարգացման վրա: Կանխատեսելի է և՛ սա, և՛ այն, որ դա չի հաջողվելու Սերժ Սարգսյանին, բայց այն, թե ֆիլմը կվերածվի դաժան վերջաբանով թրիլլերի՞, թե՞ հոլիվուդյան հեփի էնդով ֆիլմի, արդեն կանխատեսելի չէ և կախված է այլ հանգամանքներից, մասնավորապես՝ որքան հեռու է պատրաստ գնալ վարչախումբը իշխանությունը պահելու համար: Ամեն ինչ պետք է անել, որ այդ ճանապարհը կարճ տևի:

Որքա՞ն դեռ կարող է տևել «կինոն», և ի՞նչ գործոններից է դա կախված. արդյո՞ք ավարտը երեւում է, և եթե այո, ապա ըստ քեզ՝ ինչպիսի՞ ավարտի վրա կարելի է խաղադրույք դնել՝ շահման հույսով:

Ես չգիտեմ՝ լրացուցիչ ժամանակ լինելու է այս խաղում, թե ոչ, չգիտեմ նունիսկ՝ տուգանային հարվածներով է որոշվելու հաղթողը, թե ոչ, բայց միանշանակ հաղթելու է հասարակությունը, այնպես որ՝

Հասարակության հաղթանակը միանշանա՞կ ես համարում:

Այո, չկա այլ տարբերակ. մի քանի բռնապետերի է հաջողվել մինչև իրենց մահը իշխել և տեռորի մեջ պահել երկիրը: Եթե 20-րդ դարից խոսենք, ապա դրանք են  Ստալինը և Ֆրանկոն, բայց դրա համար եղել են բազմաթիվ նախապայմաններ, որոնցից որևէ մեկը այսօր Հայաստանում առկա չէ:
Իրավիճակը աշխարհում այսօր այլ է: Այս տիպի ռեժիմները երկար կյանք չեն ունենում, ավստահելի, անկանխատեսեի, «քցող», իր էության մեջ հանցագործ և անառաքելություն վարչակարգերը, երկարաժամկետ կտրվածքով, որևէ մեկին պետք չեն՝ ո՛չ սեփական ժողովրդին, ո՛չ էլ միջազգյին հանրությունը: Վերջինս կարճաժամկետ կարող է օգտվել նման պատեհ առիթից՝ իր շահերը առաջ մղելու համար, բայց դա երկար տեւել չի կարող: 

Արդեն պարզ է, որ հոկտեմբերի 10-ին Քառյակի երեք ուժեր կանցկացնեն հանրահավաք: Այս հանգամանքը թու՞յլ է տալիս խոսել ֆիլմի մոտ ավարտի կամ ֆիլմում սպասվելիք լուրջ հանգուցալուծումների մասին:

Մենք պիտի ամեն ինչ անենք, որ շուտ ավարտվի, որովհետև արդեն նմանվում է մղձավանջի, երբ ֆիլմի կեսից սյուժեն ես մոռանում, շփոթում ես լավն ու վատը. որպեսզի նման բան չլինի, պետք է շուտ ավարտել ֆիլմը:

Հատված Բ. Իմ պատկերացրած Հայաստանում հայաստանակենտրոնությունից դուրս քաղաքականություն չի լինելու

Ինչո՞ւ  ես հենց Հայ ազգային կոնգրեսի անդամ. ի՞նչ է այն քեզ համար,  ի՞նչ դեր է ունեցել և ունի Հայաստանի քաղաքական պատմության մեջ, և ի՞նչ դեր պիտի ունենա, ըստ քեզ, ապագայում: Ընդհանրապես՝ ՀԱԿ-ն ունի՞ ապագա՝ անկախ այս պահի գործընթացների այս կամ այն կողմ զարգանալուց ու հանգուցալուծվելուց:

Հայ ազգային կոնգրեսը իրականում Հայաստանի քաղաքական դաշտի պարտադիր ատրիբուտներից է՝ անկախ իր անվանումից, տվյալ պահին իր ունեցած քաղաքական ուժից:

իսկ առանց այդ գաղափարի Հայաստանում քաղաքական դաշտ գոյություն չի ունենա, քանի որ եթե դա հանես, կմնան թայֆաբազությունը և թանկով վաճառվելու և գնելու ձգտումը: 98-2008 թթ. այդ պատկերացումները իրականում բացակայում էին Հայաստանի քաղաքական դաշտից, ինչով էլ պայմանավորված են թե՛ մեր կորուստները, թե՛ այսօրվա անհեթեթ վիճակը, և այսօր քաղաքական դաշտում ՀԱԿ-ի այդ պատկերացումների գոյությունն է, որ այդ խնդիրները լուծելու հույս է թողնում: Այստեղ արդեն ինձ համար հարց չի առաջանում, թե ինչու եմ ես ՀԱԿ-ում. ես ուրիշ տեղ չէի էլ կարող լինել:   

Ըստ էության՝ Կոնգրեսը էսօր պետության ֆունկցիա էլ է վերցրել: Էն, ինչ պիտի աներ էսօրվա իշխանությունը, բայց չի անում, անում է ՀԱԿ-ը.  հայ-թուրքական հարաբերությունների մասով Կոնգրեսի տեսակետը ուղեցույց կարող է լինել ցանկացած իշխանության համար, նույնը նաև վերաբերում է սահմանային միջադեպերի, Արևմուտք-Ռուսաստան հարաբերությունների մասին ունեցած տեսակետներին, և դրանք երբեմն նույնիսկ լուռ կիրառվել են իշխանության կողմից: Իհարկե, մենք շնորհակալություն չենք էլ ակնկալում, բայց դա փաստ է:

հասկանալով, որ մնացած ճանապարհները ոչ մի տեղ չեն տանում: Սա ծանր, նուրբ ճանապարհ է, շատ խութեր ունի. եթե նավավարության հետ համեմատեք, շատ փոքր արահետ կա, որով կարելի է այդ նավը տանել և խութերի չխփել, չջարդել, չխորտակել. իրականում հենց այդ է անում ՀԱԿ-ը:

Ինչ վերաբերում է ապագային, ապա երկու տարբերակ կա. կա՛մ այդ պատկերացումները մնում են քաղաքական դաշտում, և Հայաստանը առաջ գնալու նոր ճանապարհ է անցնում, կա՛մ այդ պատկերացումները բացակայում են, և Հայաստանը դադարում է գոյություն ունենալ որպես առանձին քաղաքական միավոր: Իրականում իմ պատկերացրած Հայաստանում բացառապես այս շրջանակներում է քաղաքականություն վարվելու, այսինքն՝ հայաստանակենտրոնությունից դուրս քաղաքականություն չի լինելու:  Նկատի ունեմ, որ այն, ինչ այսօր շատ ուժեղ փորձում են պարտադրել մեզ և՛ Հայաստանից դուրս, և ՛ Հայաստանից ներս՝ դա կոչելով արտաքին քաղաքական կողմնորոշում, երբեմն՝ տնտեսական, որոշ դեպքերում՝ անգամ մշակութային, նման հարցեր չպիտի լինեն իրենց էությա՛մբ, ոչ թե արգելվելով:

— Կոնգրեսին մեղադրում են մե՛րթ ռուսամետ, մե՛րթ արեւմտամետ լինելու մեջ, ո՞րն է նման հակասող մեղադրանքների պատճառը, և ո՞րն է իրականությունը. ինչպիսի՞ն է Կոնգրեսի կրեդոն արտաքին քաղաքական կողմնորոշման հարցում:

Կոնգրեսի կրեդոն արտաքին քաղաքական կողմնորոշման հարցում հենց այդ կողմնորոշման բացակայությունն է:

Այդ պատճառով էլ վերջիններս ամեն ինչ անում են կեղծ քաղաքական օրակարգեր և Կոնգրեսի նկատմամբ անհեթեթ ու կեղծ մեղադրանքներ հրապարակ նետելու. հիմա էլ արևմտամետության մեջ մեղադրելու շրջանն է: Ինձ թվում է՝ Կոնգրեսի կողմից բազմիցս պատասխանել են, թե ինչու են արվում այդ մեղադրանքները, բայց ասեմ՝ այդ մեղադրանքների հիմքում ընկած է այն, որ Հայ ազգային կոնգրեսը և Լևոն Տեր-Պետրոսյանը հայաստանակենտրոն քաղաքական ուժ են, դրա համար էլ նույն մառազմի շրջանակներում մեզ կմեղադրեն ամեն ինչում, շատ հաճախ՝ նաև իրար հակասող բաներում:

— ՀԱԿ-ի հիմնական թերացումները որտե՞ղ ես տեսնում, ի՞նչ պետք է արվի, որ դեռ չի արվել, կամ ի՞նչ է արվել, որ ավելի լավ կարող է արվել. Ընդհանրապես՝ Կոնգրեսն ունի՞ թերություններ:

Ինստիտուցիոնալ առումով մենք դեռ կայացման փուլում ենք, իհարկե. գուցե քաղաքական կուսակցության համար դա նաև անվերջ փուլ է, բայց այս փուլում երևի հենց վերջնական ստրուկտուրալիզացիայի բացակայությունը բերում է նրան, որ քաղաքական դաշտում մենք մեր պատկերացումները գուցե ամբողջովին չենք կարողանում հասցնել թե՛ քաղաքական դաշտի մյուս խաղացողներին, թե՛ հասարակությանը: Դրա համար օբյեկտիվ պատճառներ էլ կան. մենք բավական քիչ ռեսուրսներ ունենք: Սուբյեկտիվ պատճառներ էլ կարող ենք գտնել ցանկության դեպքում, գուցե ամեն ինչ եւ ամեն մարդ իր տեղում չէ, բայց դա էլ նորմալ է՝ մեծ հաշվով, քանի որ քաղաքականությունը հնարավորի արվեստ է, այդ թվում և ներկուսակցաքան քաղաքականությունը:

— Ինչ-որ բան ունե՞ս ասելու քո այն ընկերներին, որոնք ժամանակին լքեցին Կոնգրեսը կամ չուզեցին դրա մասը դառնալ, չնայած ժամանակին աջակցում էին 2008-ից ծավալված Շարժմանը:

Բարի ճանապարհ:

Հատված Գ. Գիրքը եւ գրականությունը այսօրվա Հայաստանում

Շատ են խոսում այն մասին, որ առաջ մարդիկ ավելի շատ էին գիրք կարդում, իսկ այսօր կարդացողների քանակը նվազել է: Դու, որպես ոլորտին առնչվող մարդ, ի՞նչ ես կարծում՝ անկախ Հայաստանում գրքերի «տնտեսությունն» ի՞նչ զարգացում ունեցավ քսան տարվա ընթացքում, որո՞նք են հիմնական տարբերություններն առաջվա եւ հիմիկվա միջև, որո՞նք են ապագայի հիմնական միտումները:

Հետաքրքիր օրինաչափություն կա. հիմա ավելի շատ անուն գիրք է հրատարակվում, քան Սովետական Հայաստանում, բայց տպաքանակի առումով զիջում է այն ժամանակ տպվող գրքերի քանակին: Ես չգիտեմ՝ որն է դրական, որը՝ բացասական, չգիտեմ նույնիսկ՝ տեղի՞ն է խոսել այն մասին, որ այն ժամանակ ավելի շատ էին կարդում. Միանշանակ՝ ավելի շատ էին գնում, բայց արդյո՞ք ավելի շատ էին կարդում: Ընդհանրապես՝ ընթերցանությունը ավելի անհատական դիրքորոշում է ենթադրում, քան հասարակական: Նաև բնական է, որ 21-րդ արագընթաց դարում ընթերցանությունը մասսայականություն չի վայելում, քանի որ ընթերցանությունը մի քիչ ինտիմ բան է, մենակ պահ գտնելու ընթացքում արվող բան է, իսկ այս տեմպի տակ մարդը դժվար է գտնում այդ մենակությունը, բայց նա, ով սիրում է գրականություն, միշտ գտնում է այդ մենակությունը, կարդում է, ձևավորում մթնոլորտ, որտեղ ստեղծվում է լավ գրականություն, և որտեղ գրողն էլ իր ընթերցողին է գտնում:

Բացի այդ, շատ կարևոր է, թե ինչ են կարդում: Եթե Երևանում հազվադեպ կարող ես տեսնել մետրոյում կամ այգում կարդացող մարդկանց, ապա այլ քաղաքներում շատ կհանդիպես, բայց կարդում են հիմնականում կա՛մ դետեկտիվներ, կա՛մ սիրային վիպակներ: Սիրային վիպակ կարդալը մի քիչ է ավելի լավ հայկական սերիալ նայելուց, և ես չեմ կարծում, որ այդ առումով շատ բան ենք կորցնում:

Մյուս կողմից՝ Հայաստանում հիմա գրականություն քննարկելու հետաքրքիր հարթակներ են ձևավորվել: Այն ժամանակ ամեն ինչից առանձնացող «Գարուն» ամսագիր կար, գրողների միությունն էր ավելի բուռն արձագանքում նոր գործերին. հիմա պետական մոնոպոլիան բացակայում է, և բնականորեն ստեղծվում են այդ հարթակները: Դրան զուգահեռ, սակայն, մենք կորցրել ենք նորմալ գրաքննադատությունը:

Ըստ էության՝ մի հարթակ կա՝ «Գրական թերթը»՝ գրողների միության պաշտոնաթերթը, որտեղ գուցե ինչ-որ արձագանք լինի, բայց նոր լույս տեսած որևէ գրքի մասին որեւէ բացասական արձագանք չեմ հիշում: Գրաքննադատությունը գրահրատարակչության կարևոր մասն է: Եթե չկա այդ դաշտը և էքսպերտային հանրություն կոչվածը, որը լավի ու վատի իր գնահատականն է տալիս, նոր ստեղծածի տեղն է ցույց տալիս եղածի մեջ, գրականությունը դառնում է մի քիչ «հեղինակային»: Միգուցե տարօրինակ է գրականության «հեղինակայնացման» մասին խոսելը, բայց, օրինակ, հեղինակային ֆիլմերի մասին խոսելիս նկատի ենք ունենում այն, որ  դրանց հեղինակը չի ենթադրում մասսայականացման, փառքի հասնելու նպատակ, այսինքն՝ մասսայական չդառնալով են հեղինակային: Այս համատեքստում է, որ հիմա կարող ենք խոսել «հեղինակային» գրականության մասին, երբ, օրինակ, պատմվածքը դրված է «Ֆեյսբուք»-ում միայն այն գրողի ֆեյսբուքյան ընկերների համար:

Եթե շարունակենք համեմատել մեր ժամանակների և խորհրդային ժամանակների տարբերությունները, ապա Հայաստանի անկախությունը ինչքան որ ինֆրաստրուկտուրայի առումով իր բացասական կողմերն է բերել գրականության և գրահրատարակչության համար, մյուս կողմից՝ լավ կողմեր էլ է բերել. կարելի է ասել, որ գրաքննությունը բացակայում է: Պետական գրաքննություն մտցնելու որոշ փորձեր արվում են, օրինակ՝ Ղարաբաղի պատերազմի մասին գրվող գրքերի հետ կապված, բայց դրանք այսօրվա ռեժիմի արդյունքում ձևավորված մտքեր են, որոնք դժվար իրականություն դառնան, որովհետև մեր հասարակությունը ավելի հասուն է, քան այն հասարակությունները, որտեղ կիրառվել է գրաքննություն: 

Անցնենք գրահրատարակչության ավելի կոնկրետ խնդիրներին. հայերենի կրողների փոքրաթվությունը ի՞նչ խնդիրներ է առաջացնում այս ոլորտում:

Նախ՝ սկսենք նրանից, որ երբ լեզվի կրողները փոքրաթիվ են, դա գրահրատարակչության զարգացման համար արդեն իսկ լուրջ խոչընդոտ է: Այդ խնդիրը ունեն բոլոր փոքրաթիվ ազգերը: Ոմանք այդ հարցը լուծում են բիլինգվիստիկ համակարգին անցնելով՝ երկրորդ լեզուն դարձնելով գրեթե մայրենիին համարժեք, այսինքն՝ հասարակությունը երկրորդ լեզվով նույնքան հաջող հաղորդակցվում է և առնչվում տեքստերին: Բիլինգվիստիկայի վառ օրինակ է այն, որ 21-րդ դարում Հայաստանում ստեղծված լավագույն ստեղծագործությունը՝ Մարիամ Պետրոսյանի “Дом, в котором..” գիրքը, գրվել է ռուսերեն, միանգամից հրատարակվել ռուսական շուկայում տասնյակ, եթե ոչ հարյուր հազար օրինակով, թարգմանվել մի քանի լեզուներով: Թեպետ ռուսերեն է գրվել, բայց Հայաստանի մշակույթի ու միջավայրի արդյունք է, Հայաստանում է գրվել. եթե հայերեն գրվեր, չգիտեմ՝ կհասնե՞ր իր ընթերցողին, թե՞ ոչ:

Խնդրի լուծման մյուս տարբերակի դեպքում որոշ ազգեր ներփակվում են և մնում իրենց լեզվի շրջանակներում, որը նույնպես վատ տարբերակ չէ, բայց այս ժամանակ սպառման շուկային կամ համաշխարհային մշակույթին ինտեգրվելու խնդիր է առաջանում: Հայաստանի գրահրատարակչությունը բնականորեն բախված է այդ խնդրներին, և հրատարակիչը միշտ փոքր շուկայի խնդիրն ունի, թեպետ պետք է ասել, որ վերջին տարիներին այդ խնդիրները շատ մեծ ջանքերի գնով հաղթահարելու տենդենց կա, օրինակ՝ համաշխարհային գրականության գործերը շատ թանկ հեղինակային իրավունքով գնվում են և թարգմանվում, բայց մեծ տպաքանակով չեն տպագրվում,  և սա տնտեսագիտական առումով բավական ռիսկային ներդրում է իրականում, քանի որ գումարը վերադարձնելը բավական խնդրահարույց է, բայց, այնուամենայնիվ, այս տենդենցը կա: Մյուս կողմից՝ քո լեզվով ստեղծած գրականությունը համաշխարհային մշակութային շուկային ինտեգրելու խնդիր կա. այդ առումով մենք առաջին քայլերը անելու, նախապատրաստելու շեմին ենք. անհատների մակարդակով միգուցե այդ հարցը լուծվում է. հեղինակները իրենք են իրենց գրքերը թարգմանելով, հրատարակելով զբաղվում, բայց դա բնավ համընդհանուր բնույթ չի կրում և օրինաչափություն չէ. այդ դեպքերը հատուկենտ են:

Ըստ քեզ՝ այս խնդիրները լուծելու գործում պետությունը դեր ունի՞ կատարելու, պետական քաղաքականության կարիք կա՞:

Ընթերցողին հասնելու խնդիրը, մանավանդ մեր տիպի տնտեսությամբ երկրներում, իհարկե, պետական աջակցության կարիք ունի: Այս թեմայով բանավիճելիս շատերը որպես հակափաստարկ նշում են այն, որ այս հարցերում պետության միջամտությունը լիբերալիզմի սկզբունքներին դեմ է, բայց իրականում այդ հակասությունը չկա. եթե պետությունը պետք է ունենա և վարի մշակութային քաղաքականություն, և մենք այս հարցի շուրջ կոնսենսուս ունենք, ապա պատասխանը միանշանակ է, որ այդ քաղաքականության շրջանակներում առաջին գործերից մեկը պիտի լինի քո երկրի ներսում ստեղծված մշակութային արժեքի մասսայականացումը, իսկ դա մեր դեպքում առանց քո երկրի սահմաններից դուրս չգալու հնարավոր չէ: Շատ զարգացած երկրներ իրենց մշակութային քաղաքականությունը բացառապես այս հիմքի վրա են կառուցում. օրինակ՝ Ավստրալիան էսպիսի քաղաքականություն է վարում. եթե Ավստրալիայի քաղաքացի սցենարիստները ուզում են իրենց սցենարը տանել համաշխարհային կինոկենտրոններ և դարձնել ֆիլմ, ապա մինչև ֆիլմի սցենարի նկարահանման սկիզբը անելու բավական ֆինանսական և ռեսուրսային աշխատանք կա, որը Հոլիվուդի համար կազմում է քսանհինգից հիսուն հազար դոլար. բոլոր սցենարիստների դեպքում Ավստրալիայի կառավարությունը այդ ծախսը հոգում է: Միգուցե անգամ անարդյունավետ է, որովհետև գուցե հարյուր սցենարից մեկն է դառնում ֆիլմ, իսկ ֆիլմ դարձածներից էլ մեկն է նորմալ հաջողության հասնում, բայց, այնուամենայնիվ, դա պետական քաղաքականություն է, և այս մոդելը հենց Հայաստանի համար է. մեր դեպքում նաև լեզվական խնդիրը կա: Կարծում եմ՝ պետական քաղաքականությունը պիտի լինի այս կոնտեքստում:

Թարգմանչական գրականության խնդիր կա նաև.  այս ոլորտում ևս պետական քաղաքականություն կարծես չի տարվում, և այժմ դաշտում նկատվող համեմատական շարժն էլ առանձին անհատների, հրատարակիչների ջանքերի արդյունք է: Արդյո՞ք շատ բան է պահանջվում պետությունից թարգմանչական գրականությունը նորմալ, բնականոն հուն տանելու համար:

Դեպի հայերեն թարգմանությունների հարցը քիչ թե շատ լուծվում է հրատարակչի կամ թարգմանչի էնտուզիազմի շնորհիվ, հատկապես թարգմանչի, ով տիտանական աշխատանք է կատարում՝ առանց նյութականի մասին մտածելու: Այս ամենի արդյունքում ինչ-որ շարժ կա: Հայերենից դեպի այլ լեզուներ թարգմանությունները իրոք պետության աջակցության կարիքն ունեն: Եթե նշածս ինֆրաստրուկտուրաները կայանան, այս հարցերը ինքնըստինքյան կլուծվեն:

Հատված Դ. Հայալեզու հեղինակը մեծ աշխարհում

Անդրադառնանք հայալեզու հեղինակի խնդրին: Դեռ Չարենցն էր նշում, որ հայերեն գրող հեղինակը լսարանի բնական փոքրաքանակության պատճառով չի կարող իր աշխատանքով եկամուտ վաստակել, և հայալեզու հեղինակին անհրաժեշտ է պետության կամ հասարակության աջակցությունը: Ի՞նչ ես կարծում՝ ի՞նչ կարող են ու ի՞նչ չեն կարող անել պետությունը և հասարակությունը: Հեղինակներին աջակցելու դեպքում ինչպե՞ս ընտրել նրանց, ում աջակցելը հասարակական շահ կարող է համարվել:

Լեզվի խնդիրը իրոք շատ ակնհայտ է, և անգամ փաստարկման կարիք չկա. եթե Իսպանիայի մի գյուղում մի պոետ բանաստեղծություն է գրում, նա ունի ընթերցողների կես միլիարդանոց բանակ, անգլիալեզուների կամ չինալեզուների մասին կարելի է անգամ չխոսել: Ինչ-որ մեկն ասել էր, որ փոքրաթիվ ազգում պոետ ծնվելը դժբախտություն է. ճշմարտության հատիկ կա սրանում, որովհետև եթե դու հայերեն ես ստեղծագործում, այդ առումով դու արդեն բարդ վիճակում ես: Այժմ պետությունը ունի գրահրատարակչական ծրագրեր, որոնք աշխատում են, և եթե այսօր մեկը ուզում է գիրք հրատարակել, այս կամ այն կերպ այդ գիրքը կհրատարակվի. տարբերակները շատ են: Գիրք հրատարակելու խնդիրը, ըստ էության, այսօր բացակայում է: Հիմա տպագրական տեխնիկան էլ է այնքան զարգացել, որ կարելի է գիրքը շատ ավելի փոքր ծավալներով էլ ստեղծել: Եթե խոսում ենք կոնկրետ հայաստանյան գրահրատարակչական դաշտի մասին,

Պետության հիմնական աջակցությունը կլինի այն ինֆրաստրուկտուրայի ստեղծումը, որի միջոցով գիրքը կհասնի իր ընթերցողին: Սա մեզ մոտ կաղում է և պիտի վերանայվի, միգուցե նաև զրոյից ստեղծվի: Պետության մյուս գլխավոր ֆունկցիան պիտի լինի Հայաստանում ստեղծված մշակույթը համամարդկային մշակույթին ինտեգրելու ֆունկցիան կատարելը: Այս առումով հետաքրքիր պահ կա. ազգային մշակույթ կա՞, թե՞ չկա իրականում. թվում է՝ ոնց կարող է չլինել, բայց եթե միանշանակ պատասխանենք այո ու կանգ առնենք, կարո՞ղ է մտածենք, որ մարզային մշակույթ էլ կա. եթե այդ կոնտեքստում նայենք և դասակարգենք, գուցե արդեն խոսենք, օրինակ, Զանգեզուրի և Շիրակի մշակույթների տարբերությունների՞ց: Երբ ասում ենք, որ Հայաստանում ստեղծված ստեղծագործությունը պետք է դարձնենք համաշխարհային մշակույթի մաս, պետք է հասկանալ, որ իրականում համաշխարհային մշակույթի մաս կդառնան այն ստեղծագործությունները, որոնք իրենց պոտենցիալով ունակ են հաղթել համաշխարհային մշակութային «մրցակցության» մեջ: Եթե հարյուրավոր ստեղծագործությունների մեջ մեկն իսկապես էնպիսի ստեղծագործություն է, որ պետք է ծանոթացնել աշխարհին, ապա պետության խնդիրը պիտի լինի հետևյալը՝ ստեղծել այն մեխանիզմը, որ այդ մեկ մարդը կամ ստեղծագործությունը չկորչի, այնինչ այսօրվա Հայաստանում կարող է ծնվել հանճարեղ մեկը, մահանալ, ու ոչ մեկը չի իմանա այդ մասին:

Երեւանի գրախանութներն այսօր մատների վրա կարելի է հաշվել. արդյո՞ք դա նորմալ է և բխում է բնական պահանջմունքից, թե՞ անհրաժեշտ են ավելի մեծ քանակով գրախանութներ: Այդ հարցին պետությունը պե՞տք է միջամտի:

Դա էլ տիպիկ օրինակն  է այն բանի, որ որոշ ոլորտներում բացառապես տնտեսական շահավետությունով առաջնորդվելը միշտ չէ, որ արդարացված է: Օրինակ՝ եթե տնտեսական առումով շահութաբեր է, որ տվյալ խանութը լինի մթերային, ոչ թե գրախանութ, ինչպե՞ս կարող ես այդ խանութի տիրոջը ապացուցել, համոզել, որ այդտեղ լինի գրախանութ: Հենց այստեղ է, որ պետությունը պիտի իր դերը կատարի, այսինքն՝ պիտի այլ մեխանիզմներ մշակի, հարկային արտոնություններ տա գրահրատարակիչներին, գրախանութներին.

որովհետև գրահրատարակչությունն ու, օրինակ, փքաբլիթի արտադրամասը նույն հարկային դաշտում են հարկվում: Միայն եթե գիրքը ավելացված արժեքի հարկից ազատվի, դա մեծ օգնություն կլինի գրահրատարակչությանը: Սրանք մի օրում լուծվելիք հարցեր չեն, բայց կան պարզ քայլեր, որ բավական կփոխեն իրավիճակը:

Հնարավո՞ր է արդյոք հրատարակչական շահութաբեր բիզնես Հայաստանում: Ի՞նչ է պետք դրա համար: Միայն մասնավոր հատվածի ջանքերը բավակա՞ն են: Այսօվա հրատարակչությունները եւ տպարանները շահույթո՞վ են աշխատում: 

Ներդրման առումով երևի ամենաոչշահութաբերներից է: Պետությունը չպետք է գա, օգնի, այլ ուղղակի մի քանի կարևոր կառույցներում կարևոր հարցեր պիտի լուծի, ինֆրաստրուկտուրան (սրա մեջ մտնում են գրախանութները, կարող են մտնել նաև գրքերի շնորհանդեսները, մարզերի գրադարանների հետ կապը) կայացնի, ընդ որում՝ սրանք ժամանակավոր ֆունկցիաներ են, աներևույթ օգնություններ, որոնց առկայության դեպքում գրականությունը իր ճանապարհը կհարթի, այլապես հիմա գրահրատարակչությունը շատ անօգնական վիճակում է:

Մենք հրատարակիչներով անընդհատ պատին ենք բախվում, երբ խոսում ենք գրքի հարկվելու մասին:

Այսինքն՝ մենք պետք է խոսենք ոչ թե պետության օգնության, այլ գոնե չխանգարելու մասին: Գրահրատարակչության հետ կապված նյութերի հարկային արտոնություններ կարող են մշակել: Ես գիտեմ, որ գրքի ավելացված արժեքի հարկից բյուջե մտնող գումարը շատ չնչին թիվ է կազմում:

Գրականությունը արվեստի ամենակարևոր տեսակն է, որովհետև աշխարհայացք ձևավորող միակ արվեստն է. մյուսները գուցե դրական են ազդում, երևակայությունն են ձևավորում, բայց աշխարհայացքի ձևավորման առումով ամենամեծ դերն է կատարում:  

Հատված Ե. Պրագմատիկ քաղաքականության հիմքում իդեան է

Կրթությամբ փիլիսոփա ես. շատերի կարծիքով՝ փիլիսոփայութունը և քաղաքականությունը, ընդհանրապես՝ գործնական ոլորտն իրարից շատ հեռու են, մինչդեռ պատմությունից տեղյակ մարդիկ գիտեն, որ քաղաքական հղացքները նախ ձեւակերպվում են փիլիսոփայորեն: Ո՞րն է, ըստ քեզ ,տեսական գիտելիքի եւ գործնական քաղաքականության փոխհարաբերությունը: Հնարավո՞ր է գործնական՝ առանց տեսական գիտելիքի, և հակառակը, որքա՞ն է տեսության արժեքն՝ առանց իրականացման փորձի:

Քաղաքականությունը փիլիսոփայության պրակտիկան է:

Եթե մենք ժամանակակից աշխարհակարգը սկսենք հաշվարկել գիտության մեջ նոր համարվող շրջանից՝ Բեկոնից, կտեսնենք, որ այն ժամանակ առաջ քաշված մտքերը անկյունաքարային են, օրինակ՝ պետության և կրոնի առանձնացումը, կրթության մատչելիությունը. էսօրվա ամբողջ քաղաքականությունը էդ տարիներին ստեղծված տեսական մտքի առարկայացումն է: Ընդհանրապես՝ պետության գոյության իմաստը նոր շրջանում Հոբսն է տվել՝ գրելով, որ պետությունը դաշինք է մարդու և մի կառույցի միջև, որը այդ մարդու անվտանգության ու բարեկեցության համար պայմաններ է ապահովում, իսկ մարդը ապահովում է դրա տնտեսական մասը: Հիմա այս տեսությունը դարձել է պրակտիկա: Մեզ մոտ այսպես չէ. մեզ մոտ մարդու և պետության կապը կորել է: Երբեմն որոշ քաղաքական գործիչներ ասում են, որ պետությունը ենթադրում է որոշ զիջումներ. պետության գոյությունը, օրինակ, մարդու իրավունքների առումով որևէ զիջում օբյեկտիվորեն չի ենթադրում. հենց այդ մասին խոսք եղավ, ուրեմն դա այն պետությունը չէ, որ այդ մարդը ուզել է ստեղծել. դա արդեն գուցե անգամ մի հրեշավոր կառույց է, որը այդ մարդուն սահմանափակում է: Նոր շրջանի ամբողջ փիլիսոփայությունը այսօր նյութականացվում է քաղաքականության մեջ: Եվ եթե խոսում ենք այդ  կապի մասին, այո, չի կարող լինել գործողություն՝ առանց գաղափարի: Բեկոնը ասում էր. «Կույրը, որը գնում է ճիշտ ճանապարհով, ավելի շուտ տեղ կհասնի, քան մարդը, որ տեսնում է, բայց սխալ ճանապարհով է գնում»: Եթե առանց իդեայի գործողության դիմենք, ինչը մենք շատ հաճախ տեսնում ենք հայաստանյան քաղաքականության մեջ, արդյունքի չենք հասնի, իսկ պրագմատիզմը քաղաքականության մեջ հենց այն գործողությունն է, որի հիմքում ընկած է իդեան, իրավիճակի և դրա վրա ազդող գործոնների ճիշտ հաշվարկումը: 

Արիստոտելն էլ ասում էր, որ փիլիսոփայությունն ու քաղաքականությունն ազատ մարդուն ամենից վայել զբաղմունքներն են: Ինչպե՞ս է օգնում քո փիլիսոփայական կրթությունը քաղաքական գործընթացների և զբաղմունքների քո ընկալմանը:

Ինձ թվում է՝ այդտեղ ոչ այնքան էական է կրթությունը, որքան առնչությունը փիլիսոփայությանը. նկատի ունեմ՝ պարտադիր չէ փիլիսոփայական կրթութուն ունենալ փիլիսոփայությանն առնչվելու համար, բայց փիլիսոփայության հետ առնչությունը հիմնական դեր է խաղացել: Իմ կարծիքով՝ փիլիսոփայությունն ու քաղաքականությունը ոչ թե ազատ մարդու գործ են, այլ մարդու ազատագրման ճանապարհը. 21-րդ դարում երևի թե այսպես ձևակերպենք: Սրանք անհատին ազատության տանող ճանապարհն են, իսկ քաղաքականությունը ընդհանրապես, զուտ փիլիսոփայական տեսանկյունից՝ մարդու գործունեության երևի ամենաբարդ ձևն է՝ ոլորտ, որ սահմանափակումներ չունի, քանի որ առնչվում է ամեն ինչին: Դա հենց ազատագրված մարդկանց գործունեության դաշտն է:

Ընդհանրապես՝ փիլիսոփայական մտածողությունը մարդու միտքը կաղապարներից զրկում է, իսկ երբ մարդը բաց է, ազատ է, ավելի հեշտ է գտնում լավ ճանապարհները:

Կոնկրետ այսօրվա աշխարհում փիլիսոփայությունը ոչ միայն քաղաքականությանը սպասարկող գործիք է, այլև գիտությանը սպասարկող գործիք, որ գիտության մեջ շատ պրակտիկ նշանակություն ունի: Գիտական մեթոդաբանությունը էսօրվա փիլիսոփայության զգալի մասն է կազմում, ու անկախ գիտության ոլորտից՝ այն կօգնի քեզ հասկանալ քո մասն ու տեղը ամբողջ գիտության մեջ և ավելի արդյունավետ կդարձնի քո գիտական գործունեությունը: Պատահական չէ, որ գիտությունների թեկնածուին արևմտյան աշխարհում կոչում են փիլիսոփայության դոկտոր, այսինքն՝ դու ոչ թե գիտության նեղ մասնագիտացմամբ զբաղվող մարդ ես, այլ մի կարգավիճակ ունես, որը թույլ է տալիս, որ քեզ մյուսները համարեն փիլիսոփա. տվյալ դեպքում գիտնական և փիլիսոփա բառերը համարժեք են:

Հնարավո՞ր է արդյոք Պլատոնի նախագծած փիլիսոփաների կառավարումը, թե՞ ոչ միայն հնարավոր չէ, այլև պետք չէ:

Հիմա մարդկությունը գտել է ամենալավ ձևը, կամ էսպես ձեւակերպենք, համեմատաբար ամենաքիչ թերություն ունեցող ձևը՝ ժողովրդավարությունը, և երևի թե հեծանիվ հայտնագործելու կարիք չկա այդ առումով: Միգուցե մարդկությունը հասնի այն կետին, որ որոշում կայացնողներն ու մտածողները նույն մարդիկ լինեն, ու դա բարիք բերի մարդկությանը, բայց պետք չէ այդքան հեռու գնալ: Եթե քո հասարակությունը ազատ է, կարող է նույնիսկ ինչ-որ բութ քաղաքական գործիչ լինել ինչ-որ կետում և այդքան վնաս չպատճառել: Ժամանակակից արևմտյան գիտական մեթոդաբանության հայր Ռասսելի ձևավորած հիմնական սկզբունքները անմիջական կապ ունեն քաղաքականության հետ: Նա զարգացրեց Բեկոնի հետևյալ պնդումը՝ մեր պնդումները, որ բոլոր կարապները սպիտակ են, ճիշտ է այնքան ժամանակ, քանի դեռ մի սև կարապ չենք հանդիպել՝ անդրադառնալով՝ հեղինակությունների հիման վրա գիտնականներին գնահատական տալուն: Չի կարող գիտնականը գնահատվել ըստ հեղինակության. եթե Էյնշտեյնը հարաբերականության տեսության հիմնադիրն է, ապա նույն գիտնականի շատ աշխատանքներ հերքվել են, իսկ հեղինակությունը չի կարող դեր կատարել այն ժամանակ, երբ այն հասարակությունը, դաշտը, որում ապրում ու աշխատում է գիտնականը, ազատ են, հակառակ դեպքում այդ գիտնականը չի կարող արտահայտվել, կամ չենք կարող վստահ լինել, որ նրա ստեղծածը պիտանի բան է, որովհետև դա հասկանալու համար այն պիտի քննադատվի: Այս ամենը նկատի ունենալով՝ հանգում ենք այն մտքին, որ և՛ լավ գիտություն, և՛ լավ արվեստ ունենալու առաջին նախապայմանը ազատ հասարակությունն է. եթե մեր հասարակությունը չնվաճի իր ազատությունը, չկառուցի ստեղծագործելու ազատ դաշտ, չի կարող լինել մրցունակ մշակույթ: Քաղաքականության ամենաօրակարգային հարցը սա է, և 

Այս պատճառով ենք ասում՝ պետք է ոչ թե անձին փոխել, այլ ազատությունը ավելացնել. Սերժ Սարգսյանի ռեժիմի պայմաններում ո՛չ ազատ գիտություն կարող է լինել, ո՛չ ազատ մշակույթ: 

‘