‘«Հարցազրույց Հայաստանի հետ»: Արմեն Պետրոսյան. Կայացած ազգն իր պատմությունից չի վախենում ‘

‘

Բան. գիտ. դոկտոր, ՀՀ ԳԱԱ հնագիտության և ազգագրության ինստիտուտի առաջատար գիտաշխատող Արմեն Պետրոսյանի հետ զրուցեց Ռիմա Գրիգորյանը

—Պարո՛ն Պետրոսյան, ըստ հայերի ծագման Ձեր վարկածի՝ հայերենի կրողները ուրարտական դարաշրջանում բնակվել են Էթիունիում՝ մոտավորապես ապագա Այրարատ աշխարհում: Ինչպե՞ս է այդ վարկածը տեղավորվում  հնդեվրոպական նախահայրենիքի մասին այսօր եղած հիմնական վարկածների համատեքստում:

-Հնդեվրոպական հայրենիքի խնդիրը հայ ժողովրդի ծագման, ձևավորման խնդիրներից միանգամայն տարբեր հարց է: Ժամանակակից գիտության տվյալներով՝ հնդեվրոպական հայրենիքը ժամանակագրվում է մ.թ.ա. չորս հազար թվականից ութ հազար թվականը՝ շատ հին ժամանակներում, երբ խոսել որևէ ժամանակակից ժողովրդի ձևավորման մասին ոչ մի իմաստ չունի: Դա նոր քարե դարի ժամանակաշրջան էր, և որևէ ժողովրդի ծագումը ուղղագիծ կապել հնդեվրոպական հայրենիքի դարաշրջանի հետ՝ հատուկ է մերձգիտական աշխատանքներին:

Կա լեզվի ծագման հարց, բայց դա ուրիշ խնդիր է: Անկախ հնդեվրոպական նախահայրենիքի տեղադրությունից, այդ լեզուների կրողները հնուց ի վեր տարածված են եղել Եվրասիայում՝ Հնդկաստան, Պարսկաստան, Փոքր Ասիա, Հունաստան: Ինչու չպիտի լինեին հենց դրանց կենտրոնում՝ Էթիունիում:

—Ունե՞ք արդյոք ենթադրություններ, թե ինչպիսի ճանապարհներով և երբ հայերը կարող էին հայտնվել այդ տարածքներում, թե՞ այս հարցին հնարավոր չէ անգամ նախնական պատասխան տալ:

— Երբ ասում ենք հայեր, պետք է ճշտել՝ հայերենի կրողներ, որովհետև հայերը, ինչպես և այլ ժողովուրդները ձևավորվել են իրենց մեջ ներառելով նաև այլալեզու խմբերի, այսինքն՝ պետք է խոսենք հայերենի նախնական տարբերակներով խոսող մարդկանց մասին: Հայերենը հնդեվրոպական լեզու է. դա նշանակում է, որ ազգակից է մի շարք լեզուների, որոնք հնում տարածված են եղել Հնդկաստանից մինչև Իսպանիա, իսկ ներկայումս աշխարհի մարդկանց մեծամասնությունը խոսում է հնդեվրոպական լեզուներով: Այդ լեզուների նախահիմքը՝ մայր լեզուն, պետք է ինչ-որ մի տեղ և ինչ-որ ժամանակ խոսված լիներ: Գիտնականները դեռևս դարեր առաջ փորձել են այն տեղայնացնել: Հետաքրքիր է, որ առաջին տեղայնացումը, գիտության արշալույսին (XVIII դարում) առաջարկվել է Հայաստանում՝ կապված Նոյի լեգենդի, Արարատի հետ: Հետագայում այլ տեղայնացնումներ են առաջարկվել և հիմա էլ առաջարկվում են: Այդ հարցը միարժեք լուծում չունի:

Վրացական՝ քարթվելական լեզուները, օրինակ, խոսվել և խոսվում են Վրաստանում և մերձակայքում՝ Սև ծովի արևելյան շրջաններից մինչև Ադրբեջանի սահմանը, Կովկասից մինչև Հայաստանի սահմանը, ուրեմն՝ ակնհայտ է, որ նրանց նախալեզուն, ինչպես էլ փորձենք տեղայնացնել, ոչ շատ հեռու պիտի լիներ Վրաստանից ու Կովկասից: Իսկ հնդեվրոպական լեզուների լայն տարածվածությունը անսահմանորեն դժվարացնում է խնդիրը: Ներկայումս շրջանառության մեջ է հիմնականում երկու մեծ վարկած. ըստ դրանցից մեկի՝ հնդեվրոպական «նախահայրենիքը» պիտի լիներ կենտրոնական հարավային Փոքր Ասիան՝ ոչ հեռու Հայկական լեռնաշխարհից, իսկ ըստ երկրորդի՝ Ուկրաինան և Ռուսաստանի հարավը՝ մինչև Կասպից ծովից հյուսիս ընկած տարածքները: Ընդ որում՝ այդ երկրորդը, եթե ոչ առաջնային, գոնե երկրորդային հայրենիք է եղել շատ լեզուների համար: Եվ հնարավոր է, որ առաջնային հայրենիքը եղել է Փոքր Ասիան, որտեղից որոշ խմբեր անցել են Բալկաններ, ապա՝ Ուկրաինա, և հիմք դրել այդ երկրորդային հայրենիքին: Այսինքն՝ այս երկու վարկածները, հնարավոր է, որ որոշ չափով «ծածկում» են իրար: Նախորդ դարի 70-ական թվականներից խորհրդային գիտնականներ Թամազ Գամկրելիձեն և Վյաչեսլավ Իվանովը առաջ քաշեցին մի վարկած, ըստ որի՝ հնդեվրոպական նախահայրենիքը տեղայնացվում է Հայկական լեռնաշխարհում և մերձակայքում՝ թվագրելով այն շուրջ մ.թ.ա. հինգ հազար թվականով: Ժամանակակից գիտության մեջ այդ կարծիքը լայն շրջանառություն չունի: Այն hիշվում է որպես «հայկական» վարկած, հաճախ հիշյալ կենտրոնափոքրասիական վարկածի շրջանակներում: Վերջինս բրիտանական գիտնական Քոլին Ռենֆրյուի տեսակետն է, որը նորացված ձևով ձևակերպվեց արդեն 21-րդ դարում: Այն ժամանակագրում է հայրենիքը ավելի վաղ, քան մ.թ. հինգ հազար թվականը: Ներկայումս այդ տեսակետը շատ համակիրներ ունի, թեև ամենատարածվածը դեռևս հարավռուսական վարկածն է:

Մ.թ.ա. ութից չորս հազար տարի առաջ եղած լեզուների հայրենիքից մինչև Էթիունին, որ ավանդված է մ.թ.ա. առաջին հազարամյակում՝ 9-րդ դարի վերջից, հսկայական ժամանակագրական խզում կա, և մենք այդ խզումը չենք կարող լցնել՝ փաստեր չկան: Եթե հնդեվրոպական հայրենիքը պիտի լիներ Փոքր Ասիայի կենտրոնում, ապա հնարավոր է երկու տեսակետ. վաղնջական հայերենի կրողները կարող էին գալ միանգամից այդտեղից, կամ գնալ Բալկաններ, կամ՝ Հարավային Ռուսաստան և գալ այնտեղից: Կամ՝ եթե հայրենիքը եղել է Կովկասից հյուսիս, գալ այնտեղից, կովկասյան կամ բալկանյան ճանապարհով: Կա այսպիսով, մի քանի հնարավոր ճանապարհ: Քանի որ եղած լեզուների մեջ հայերենը, ըստ շատ հնդեվրոպաբանների, ավելի մոտիկ է հունարենին (և նոր միայն հնդիրանական լեզուներին), տարածված կարծիք կա, որ հայերենի հնագույն տարբերակների կրողները՝ վաղնջահայերը, Բալկաններից են անցել Հայաստան: Բայց դա միանշանակ չէ՝ ընդամենը քիչ թե շատ հավանական ենթադրություն:

Ինչ վերաբերում է Էթիունիին, մենք արդեն գործ ունենք այլ փաստի հետ: Հնագիտորեն նայելով՝ կարող ենք ասել, որ այդ երկրամասը՝ հետագա հայկական Այրարատ նահանգի տարածքը և մերձակայքը, նույն ցեղերով պիտի բնակեցված լիներ գոնե մինչև ուշ բրոնզե դարի սկիզբը՝ մ.թ.ա. հազար հինգ հարյուր թվականը: Միարժեքորեն ասել, որ դրանից առաջ ևս երկիրը բնակեցված է եղել հենց նույն ցեղերով՝ ավելի դժվար է: Իհարկե, հնարավոր է օդի մեջ կրակել, որ մ.թ.ա. հինգ հազար թվականից, կամ՝ տասնհինգ հազար թվականից, կամ նույնիսկ՝ դինոզավրերից էլ առաջ, այստեղ կամ ողջ Հայկական լեռնաշխարհում հայեր են ապրել: Բայց դա գիտական չէ: Ինչևէ, որոշ հանգամանքներ թույլ են տալիս դատել, որ գոնե մ.թ.ա. երկրորդ հազարամյակից այս նույն ցեղախումբը պիտի ապրած լիներ այստեղ: Ավելի խորը գնալը ավելի դժվար է: Մենք կարող ենք մոտենալ որևէ ժողովրդի ծագման հարցին երկու կողմից. մեկը լեզվական ծագման խնդիրն է՝ հնդեվրոպական նախահայրենիքը, լեզվի տեղաշարժը և նոր հայրենիքում տարածումը, իսկ մյուսը՝ ժողովրդի՝ մինչև ամենավաղ դարաշրջանի պատմության և հնագիտության տվյալները: Այսինքն՝ վերևից և ներքևից գալով: Ցանկացած դեպքում արանքում մեծ խզում է մնում: Ահա այդ խնդիրը պետք է փորձել լուծել: Դա է մեր գիտության և՛ հմայքը, և՛ դժվարությունը:

-Մի քիչ խոսենք այն մասին, թե ինչու և ինչպես եք պատկերացնում Էթիունիի՝  հայկական լինելը:

— Նախ ասեմ, որ կան նաև այլ տեսակետներ հայ ժողովրդի ծագման վերաբերյալ: Հիմա գիտական շրջանառության մեջ է երեք վարկած, որոնք իրարից տարբերվում են հայ ցեղանվան ծագման տեսակետով: Մեզանում ամենատարածվածը հայասական վարկածն է, ըստ որի՝ հայ ցեղանունը ծագում է մի երկրանունից, որը խեթական արձանագրություններում կոչվում է Խայասա (Հայկական լեռնաշխարհի արևմուտքում): Եվ որպեսզի ավելի մոտիկ հնչի հայ ձևին, գրում են Հայասա: Ուրեմն, այստեղ մի փոքրիկ խաբեություն կա: Ինչևէ, այս տեսակետը բավականաչափ տարածված է և շատ առաջատար գիտնականներ՝ Ղափանցյանը, Ջահուկյանը, Ռոթը, Կրեչմերը, Պիոտրովսկին, Մելիքիշվիլին, Գամկրելիձեն, Իվանովը, Թումանովը, Գեորգիևը, Բենեցիանուն և շատ ուրիշներ, եղել են այս տեսակետի կրողներ: Ելնում են նաև այն բանից, որ ըստ հունական լեգենդի՝ հայերը հիմնավորվել են նախ լեռնաշխարհի արևմուտքում, հետո միայն տարածվել:

Ըստ մյուս տեսակետի՝ հայ ցեղանունը առաջացել է խեթերի՝ կենտրոնական Փոքր Ասիայի հին բնակչության խաթի անվանումից: Այստեղ էլ խնդիր կա, թե ինչու է խ-ն հ դարձել: Վերջին ժամանակներում այդ տեսակետը պաշտպանում էր Իգոր Դյակոնովը: Ներկայումս իրազեկ մասնագետների մեջ այս տեսակետի կրողներ չկան, բայց ընթացիկ միջազգային մասսայական գիտական գրականության մեջ այն ամենատարածվածն է, որովհետև մյուսը Արևմուտքում համարվում է հայ ազգայնական (այնտեղ շատերն անտեղյակ են, որ այդ տեսակետը պաշտպանել են բազմաթիվ ոչ հայ՝ ռուս, գերմանացի, վրացի, բուլղարացի, ռումինացի գիտնականներ):

Իմ տեսակետը ես առաջ եմ քաշել երեսուն տարի առաջ: Այն հենվում է մի շարք փաստարկների վրա: Անընդհատ խոսելով լեռնաշխարհի արևմտյան տարածքների՝ որպես «նախնական Հայաստանի» մասին՝ հաշվի չեն առնում մեր ունեցած ներքին տվյալները՝ հայկական ազգածին ավանդությունը: Այստեղ խնդիրն այն չէ, որ այդ լեգենդները պատմական փաստեր են. դրանք առասպելներ են՝ Հայկի, Բելի, Արամի և Արա Գեղեցիկի մասին, բայց առասպելները վիպականացած (էպիկականացած) են՝ այստեղ խոսքը դյուցազունների մասին է, ոչ թե աստվածների: Իսկ առասպելը վիպականանալով, էպոս դառնալով՝ ձեռք է բերում ժամանակային և տեղային հատկանիշներ, այսինքն՝ արտացոլում է նաև պատմական իրողություններ: Հայկը և նրա ժառանգները, ակնհայտորեն, առասպելական կերպարներ են, բայց նրանց տեղաշարժերը կարող են հիշողություններ լինել ցեղերի ռեալ տեղաշարժերի մասին: Եվ ահա, ասվում է, որ Հայկի որդուց՝ Արամանյակից սկսած՝ Հայքի կենտրոնն է դառնում Արարատյան դաշտը և մնում որպես այդպիսին մինչ օրս: Իսկ արևմտյան տարածքները ազգածին ավանդության մեջ՝ մինչև Արամ նահապետ, չեն էլ հիշվում: Նույնիսկ հետագայում համարյա բոլոր մայրաքաղաքները եղել են Արարատյան դաշտում:

Ուրարտական դարաշրջանում այդ երկրամասը՝ հետագա Այրարատ նահանգը, կոչվում էր Էթիունի: Այս անվանումը, հնարավոր է, որ սեպագիր հաղորդումն է հայերի ցեղանվան հին՝ հաթիո ձևի, որը պիտի դառնար հայո, հետո՝ հայ (այդ հաթիոն էլ, իր հերթին, պիտի ծագեր հնդեվրոպական պոտի- «տեր» արմատից): Ուրարտական պետության մեջ Էթիունին իր ներուժով երկրորդ միավորումն էր՝ դեռևս չկազմավորված որպես կուռ, միասնական թագավորություն, բայց շատ հզոր մի դաշնություն, որ մինչև Ուրարտուի անկումը մշտական թշնամության մեջ է եղել նրա հետ: Ի դեպ, ուրարտական արձանագրություններում միայն մեկ մարդ է հիշվում որպես Էթիունիի արքա՝ Դիուծինի կամ Տիուծինի անունով (երկու ընթերցումն էլ հնարավոր է): Սա կարող է պարզ հայկական զուգահեռը լինել հունարեն Դիոգենես անվան` Տիւ — ծին կամ Դիւ – ծին՝ «դյուցազն, աստծուց ծնված»: Ուրարտական տեքստերի լայնածավալ անվանաբանության մեջ այդքան թափանցիկ հայկական անունով այլ արքա չկա:

Կան ասորեստանյան տվյալներ, որ էթիունցիները ավերել են Ուրարտուի տարածքները: Ուրարտուի արքաները, առաջիններից մինչև վերջինները, գրում են, որ կռվել և գերիներ են տարել Էթիունիից: Ուրարտուի քարտեզին նայելով՝ կարելի է մտածել, որ դա այնպիսի մի միասնական պետություն էր, ինչպես, ասենք, ժամանակակից Ֆրանսիան, բայց ոչ. դա հին կայսրություն էր, որտեղ ամեն տարի թագավորը արշավում էր և վերանվաճում իր իսկ տարածքները: Ինչու՞ է Արգիշտին կառուցել Արարատյան դաշտի հզոր քաղաքները՝ Էրեբունին, Արգիշտիխինիլին, Ռուսան՝ Թեյշեբաինին, ինչու՞ են հսկայական ամրոցներ կառուցել: Կառուցել են ոչ թե հեռավոր թշնամիների դեմ, որ պիտի գային, ասենք, ժամանակակից Վրաստանի կամ Կովկասի տարածքներից, այլ ներքին թշնամիների, այսինքն՝ էթուինցիների դեմ:

Ինչո՞ւ է Ռուսաստանը Չեչնիայում կառուցել Գրոզնի քաղաքը, ու՞մ դեմ. ոչ թե թուրքերի կամ պարսիկների, այլ հենց տեղացիների՝ չեչենների դեմ, թեպետ ռուսական ծառայության մեջ եղել են և՛ տեղական բնակիչներ, և՛ ռուսներ, և՛ այլք: Այսպիսով, կարծում եմ, որ Էթիունին է եղել հայկական էթնոսի կենտրոնական շրջանը: Հնագիտորեն չի բացահայտվում դեպի Էթիունի բնակչության մուտք արևմուտքից, ընդհակառակը՝ կա շարժում Էթիունիից՝ արևմուտք և հարավ:

—Վերջին տասնամյակներում նշանակալի պեղումներ են կատարվել Թուրքիայի տարածքում: Դրանց արդյունքում ի՞նչ նոր տեղեկություններ են հայտնի դարձել Ուրարտուի վերաբերյալ:

-Վերջին երկու տասնամյակներում ուրարտական պետության մասին մեր պատկերացումները նշանակալիորեն փոխվել են, և  դա, իրոք, նշանակալիորեն կապված է Արևմտյան Հայաստանում՝ Թուրքիայի տարածքում հնագիտական աշխատանքների և արդյունքների մեկնաբանման հետ: Հայաստանի տարածքի հնագիտական պատմությանը նայելով՝ տեսնում ենք, որ մինչև ուրարտական նվաճումը այստեղ տիրում էր մի որոշակի հնագիտական մշակույթ: Անվանենք այն էթիունյան: Ուրարտական ներխուժմամբ ամեն ինչ փոխվում է: Նոր եկած մշակույթը նախորդից տարբեր է, ինչպես սար ու ձոր: Ուրարտական արքաները կառուցում են բոլորովին այլ տիպի ամրոցներ, նրանց բնորոշ են բոլորովին այլ տիպի խեցեղեն, զենքեր, տաճարներ: Բոլորովին ուրիշ աշխարհ է. ակնհայտորեն՝ դա հարավային մի երևույթ է: Մեր գիտնականները, պեղելով ժամանակակից Հայաստանի տարածքը, կարծում էին, որ այդ մշակույթի արմատը պիտի լինի Վանի շրջանում, որովհետև ուրարտական պետության կենտրոնը Վանն էր, սակայն պարզվեց, որ այդպես չէ: Վանի շրջանի հին մշակույթը նույնն է, ինչ հյուսիսում է՝ էթիունյան: Նույն այդ մշակույթն է տարածված եղել Հայկական լեռնաշխարհի մեծ մասում, բացի ծայր արևմտյան և ծայր հարավային շրջաններից: Իսկ ուրարտական կայսերական մշակույթը՝ իր ամբողջ նորամուծություններով, այսինքն՝ քաղաքներ, ամրոցներ, տաճարներ կառուցելու ձևերով, զենքերով, իր բոլոր կազմակերպական և մշակութային տարրերով՝ այլ է: Այն Հայկական լեռնաշխարհի ծայր հարավից է ծագումով՝ խուռիական աշխարհին մոտիկ ինչ-որ մի տեղից (այն նաև ասորեստանյան նշանակալի ազդեցություն է կրում): Այդ մշակույթի ստեղծողները ուշ են եկել. նրանք սկզբնապես գրավել են Հայկական լեռնաշխարհի հարավը և ապա նաև մնացած տարածքները՝ մ.թ.ա. իններորդ դարի կեսերից ստեղծելով իրենց պետությունը: Կարծում եմ, որ հնագիտական աշխատանքների այս արդյունքները կարող են նպաստ բերել հատկապես իմ տեսակետի օգտին:

— Ինչո՞ւ Ուրարտուի անկմանը հետևեց մշակութային անկումը, ո՞ւր կորավ ուրարտական բարձր և ուրույն մշակույթը:

— Կայսրությունը կործանվեց՝ տեղի ունեցավ մշակութային անկում, ինչպես եղավ Սովետական Միության դեպքում: Հայաստանում կային լավ գիտնականներ, ուժեղ ինստիտուտներ, հիմա չկան: Ռուսաստանի պես հզոր երկիրը, որ մեր գիտության մեջ առաջատար դիրքեր ուներ աշխարհում, հիմա չունի: Հին կայսրությունները՝ Ուրարտուն, Ասորեստանը, սեպագիր քաղաքակրթությունները, վերացան այդ դարաշրջանում և նրանց փոխարինելու եկան նոր պետություններ, նոր կազմակերպչական ձևեր: Մյուս կողմից, Հին Արևելքի հաջորդ մեծ կայսրությունը՝ հին Պարսկաստանը, շատ բան ժառանգեց նախորդներից՝ Բաբելոնից, Ասորեստանից և Ուրարտուից: Ուրարտուի անկումից հետո Հայկական լեռնաշխարհում ուրարտական մշակույթն էլ անկում ապրեց, թեև որոշ տարրեր պահպանվեցին: Բայց հիմքը էթիունյան նախորդ մշակույթն էր:

Պատկերացրեք՝ Ռուսական կայսրությունը գրավել է Կովկասը, կառուցել քաղաքներ և այլն: Եթե Ռուսաստանը հետ քաշվեր կամ կործանվեր, որոշ բաներ Կովկասում գուցե մնային, բայց բնակչությունը կվերադառնար իր հին կենսաձևին՝ լեռնային գյուղեր, փոքր ֆեոդալական տիրույթներ և այլն, քանի որ այնտեղ կմնային նույն բնակիչները, իսկ կայսրություն և կայսերական մշակույթ այլևս չէր լինի: Եվ ոչ միայն այլալեզու ծայրագավառներում՝ հենց ռուսական տարածքներում էլ, եթե կայսրությունը հետ քաշվեր, մարդիկ կվերադառնային իրենց ավանդական, ոչ կայսերական կենսակերպին (առանց նահանգապետերի, ոստիկանապետերի, նրանց նստավայրերի, զորանոցների և այլն): Ընդհանրապես, Հայաստանի պատմության մեջ, անկախ էթնիկական տեղաշարժերից, վերելքներն ու անկումները մշտապես հաջորդել են իրար: Արտաշեսյանների, Արշակունիների, Բագրատունիների թագավորությունների անկմանը հետևել է մշակութային անկումը: Որոշ առումներով՝ կտրվել է մշակութային ժառանգորդությունը: Արտաշատի, Դվինի, Անիի նման քաղաքները, փաստորեն, վերացել են, հետո ձևավորվել են նորերը, որոնք, իրենց հերթին, նորից անկում են ապրել, և այդպես մի քանի անգամ:

—Չնայած պարզ է, որ Հայկական լեռնաշխարհում ուրարտական քաղաքական գերակայությունը փոխարինվել է հայկական գերակայությամբ, սակայն աղբյուրների սղության պատճառով անցման կոնկրետ մեխանիզմը մութ է մնում և խնդրահարույց: Ինչո՞ւ Հայկական լեռնաշխարհի բազմաթիվ ցեղերից հենց հայերը կարողացան հասնել քաղաքական գերակայության, ինչպե՞ս դա տեղի ունեցավ:

 -Ուրարտուի պատմությանը նայելով՝ տեսնում ենք, որ մշտական հակադրություն կա երկու հզոր միավորների՝ Բիաինիլիի (Վանի նահանգի ուրարտական անվանումն է) և Էթիունիի միջև: Առաջինն առավել հզոր էր, կազմակերպված, և տիրում էր լեռնաշխարհում, բայց վերջինս մինչև վերջ պահեց իր հակադրությունը կենտրոնական իշխանությանը: Ակնհայտ է, որ նրանց միջև պետք է ինչ-որ կապեր լինեին, գուցե անգամ՝ դինաստիական բնույթի, բայց ակնհայտ է նաև, որ թշնամություն կար: Հետագայում հարավային գերակայությունը լեռնաշխարհում փոխարինվում է հյուսիսային գերակայությամբ, թերևս՝ ոչ միանգամից և ոչ բոլոր տարածքներում համընթաց: Ուրարտական արքաները հատուկ մի քաղաքականություն ունեին՝ նրանք անընդհատ մի տարածքից դեպի այլ, անգամ հարյուրավոր կիլոմետրերով հեռու տարածքներ գերիներ էին տանում ու վերաբնակեցնում, որպեսզի թուլացնեն տեղական կենտրոնախույս ուժերին և իրար խառնելով՝ համահարթեցնեն կայսրության բնակչությունը: Հանրահայտ փաստ է, որ Էրեբունի ամրոցը կառուցելով՝ Արգիշտի Առաջինը 6600 մարդ է այդտեղ բնակեցնում, հնարավոր է նույնիսկ՝ իրենց ընտանիքներով, լեռնաշխարհի ծայր արևմուտքից՝ Ծոփքից և Եփրատի մյուս ափից (Մալաթիայից): Այդպես տեղաշարժելով մարդկանց՝ արքաները ստեղծում էին մի միջավայր, որտեղ կայսրության մի քանի լեզուներից մեկը, ի վերջո, պիտի հաղթեր, դառնար համընդհանուր հաղորդակցության լեզու:

Արգիշտի Առաջինի հայրը՝ Մենուան, ասում է, որ կես միլիոն գերի է տարել Էթիունիից: Ինչքան էլ չափազանցություն թվա դա (իսկ ուրարտական արքաները սովորաբար գերիների միայն ճշգրիտ թվեր են նշում), այդ թիվը հսկայական պիտի լիներ, և այդքան մարդու որտեղ էլ վերաբնակեցներ՝ լեռնաշխարհի լեզուն կարող էր դառնալ Էթիունիի լեզուն (իմա՝ հնագույն հայերենը): Նույնիսկ կայսրության կենտրոնում՝ Վանում և մերձակայքում, թագավորները մեծ քանակությամբ գերիներ են վերաբնակեցրել, և այդտեղ ևս էթիունյան տարր է հիշվում: Ես կարծում եմ, որ էթիունցիները (իմա՝ հնագույն հայերը) գերակայեցին, որովհետև պատմականորեն այդպես էլ պիտի լիներ: Նրանք երկրորդն էին լեռնաշխարհում ուրարտական կայսրությունից հետո, և վերջինիս անկումը պիտի հանգեցներ նրանց գերակայությանը: Այլընտրանք, թերևս, չկար:

Ի միջի այլոց, արժե մի քանի խոսք ասել Ուրարտուի վերաբերյալ: Ուրարտուն երկրի՝ ասորեստանցիների կողմից տրված անվանումն է: Երկրի կենտրոնական նահանգը՝ սիրտը, ինչպես ասվեց, կոչվել է Բիաինիլի (ինչպես Հայաստանինը՝ Այրարատ): Բայց ի՞նչ ցեղանունով է իրեն կոչել երկրի տիրող տարրը կամ ուրարտերեն խոսող հանրությունը՝ չգիտենք, կարող ենք միայն ենթադրություններ անել: Ուրարտուն կայսրություն էր՝ իր բոլոր ատրիբուտներով: Ուրարտուում հիշվում են բազում տասնյակ, երբեմն անկախ կամ կիսանկախ ցեղեր ու ցեղամիավորումներ, և երբ ասում ենք՝ «ուրարտացիներ», դա ուշ, հնարովի տերմին է, որ շատ նման է ԽՍՀՄ-ի բազմազգ բնակչությունը «սովետացի» անվանելուն, այսինքն՝ ճշգրիտ չէ: Իսկ այդ միավորումների մեջ ամենահզորը եղել է Էթիունին, որը, որպես հակադիր ուժ, գոյատևել է մինչև Ուրարտուի անկումը:

Պետության ստեղծման գործում շատ մեծ է եղել երկրի վերնախավի դերը: Կարծում են, որ այն էթնիկական տարրը, որը կազմել է կայսրության կորիզը (այսպես կոչված՝ «ուրարտացիները», կամ, ավելի ճշգրիտ, ուրարտերեն անվանված լեզվի կրողները), շատ փոքրաքանակ է եղել: Ամերիկյան գիտնական Պոլ Զիմանսկին, տարբեր փաստարկներ ներկայացնելով դրա համար, որպես շատ փոքրաթիվ մի ցեղի կողմից ստեղծված մեծ կայսրության օրինակ՝ Ուրարտուն համեմատում է ինկաների ցեղի ստեղծած Պերուի հսկայական կայսրության հետ (Հարավային Ամերիկայում): Ուրարտերեն լեզուն, չնայած որոշ կենդանի լեզուների (հայերեն, վրացերեն) հետ առնչելու անհաջող փորձերին, ազգակից է մեկ այլ հինարևելյան (մեռած) լեզվի՝ խուռիերենին: Այս երկու՝ «խուռաուրարտական» լեզուները, հնարավոր է համարվում, որ շատ հեռավոր ազգակից են հյուսիսարևելակովկասյան լեզուներին: Բայց ուրարտական արքաների անունները՝ Սարդուրի, Ռուսա, Արգիշտի ևն, խուռաուրարտական տեսք չունեն (ոչ էլ, ի միջի այլոց, հայկական): Իսկ հնում, մինչև մեծ կրոնների (զրադաշտականություն, քրիստոնեություն, իսլամ) ի հայտ գալը, մարդիկ միայն իրենց լեզվով անուններ են կրել: Հավանական է, որ կայսրության արքայատոհմը այլ՝ ոչ «ուրարտախոս» ծագում է ունեցել, ինչը համատարած երևույթ է համաշխարհային պատմության մեջ: Մի քանի հանրահայտ օրինակ՝ հին Ֆրանսիայում իշխող վերնախավը գերմանական էր, Ռուսիայում՝ սկանդինավյան, Բուլղարիայում՝ թյուրքական, իսկ արքայատոհմը կարող էր նույնիսկ այլ՝ վերնախավից տարբեր ծագում ունենալ (ինչպես Պարսկական կայսրությանը տիրած պարթևների արքայատոհմն ապարն ցեղից էր, իսկ միջնադարյան Անգլիայում իշխում էր Ֆրանսիայից եկած և ֆրանսախոս, բայց ծագումով՝ սկանդինավյան արքայատոհմը): Այդպես էլ, ինձ թվում է, եղել է Ուրարտուում:

—Շատ եք անդրադառնում Դյումեզիլի նկարագրած հնդեվրոպական եռագործառույթ դիցաբանական—սոցիալական սխեմային: Արդյո՞ք կարելի է, կես- կատակ, կես- լուրջ՝ տարածել այդ սխեման ավելի մոտ ժամանակների վրա, և դրա միջոցով  նկարագրել նոր շրջանի պատմական իրողությունները:

-Դյումեզիլը իր տեսակետը ձևավորել է՝ հաշվի առնելով ֆրանսիական ազգագրական դպրոցի նվաճումները: Հիմա Դյումեզիլին այնքան էլ շատ չեն հավանում: Մի բան պարզ է, որ հնդեվրոպական միասնության շրջանում՝ Նոր քարե դարում, չի եղել և չէր կարող լինել մարդկանց սոցիալական բաժանում՝ քրմերի, ռազմիկների և աշխատավորների: Դա բնորոշ է համեմատաբար նոր դարաշրջաններին: Ոչ բոլոր հարցերում է Դյումեզիլը ճիշտ, բայց, ամեն դեպքում, նրա հսկայածավալ աշխատանքը նոր որակ է հաղորդել հին առասպելների ուսումնասիրությանը: Իր աշխատությունների արժեքը այն է, որ համեմատել է շատ մեծ քանակությամբ հնդեվրոպական առասպելներ, ինչի միջոցով հնարավոր է վերականգնել և հասկանալ շատ բաներ: Հետո, Դյումեզիլը այդպես հեշտ չի բաժանում այդ ֆունկցիաները՝ քրմական, ռազմական և աշխատավորական, այլ ինքը ավելի շուտ առանձնացնում է տիրակալության (երկու՝ իրավական և մոգական ասպեկտներով), ռազմական և վերարտադրողական ֆունկցիաներ: Այս երեք ֆունկցիաները շատ հնդեվրոպական առասպելներում աչքի են զարնում: Իրականության մեջ ևս՝ եթե ինչ-որ իշխանություն կա, պիտի աշխարհիկ և հոգևոր առաջնորդներ ունենա, առանց ռազմական հենարանի՝ այն ինքն իրեն չի պաշտպանի, իսկ առանց վերարտադրողականության և պտղաբերության՝ չի զարգանա և բազմանա: Ուր էլ նայես՝ նման մի բան կգտնես: Ի միջի այլոց, հնդեվրոպական առասպելներում հիմա փորձում են առանձնացնել նաև չորրորդ՝ անդրաշխարհի հետ կապված ֆունկցիա:

Այլ, ոչ հնդեվրոպական երկրներում, և նույնիսկ ժամանակակից իրականության մեջ ևս այդ ֆունկցիաների հնարավոր դրսևորումները լրջորեն քննարկվել են: Այսպես, հնարավոր է, որ հնագույն ճապոնացիների իշխող տարրը եղել է հնդեվրոպական՝ սկյութական աշխարհից, ինչը համապատասխան՝ «եռաֆունկցիոնալ» դրսևորումներ է թողել ճապոնական առասպելներում: Եվ դա՝ ճապոնացի գիտնականների կարծիքով: Կայացած, հզոր ազգը չի վախենում ասել, որ իրենց իշխող տարրը ժամանակին կարող էր այլ ծագում ունենալ: Իսկ բերված ժամանակակից դրսևորումները կարող են դիտվել, մասամբ՝ որպես տիպաբանական, բնորոշ մարդկային հասարակությանն ընդհանրապես, մասամբ էլ՝ «կես-կատակ»: Այսպես, Դյումայի երեք հրացանակիրներին ևս, ցանկության դեպքում, նույնպես կարելի է համապատասխան գործառույթներ վերագրել: 

-Որպես առասպելի հետազոտող՝ ինչպե՞ս կսահմանեք առասպելի և իրականության առնչությունները: Արդյո՞ք այն չգիտակցված մակարդակում գործում է նաև այսօր և պայմանավորում հասարակական կապեր, հարաբերություններ, ընկալումներ:

-Ինչպես ասացի, առասպելը, վիպականանալով` դառնում է էպոս: Մենք առասպելներ չունենք, չեն մնացել. ունենք էպոս: Առասպելները պատմություններ են աշխարհի ստեղծման, քաոսի, հին աստվածների մասին, որոնք հաճախ իրական տեղայնացում և ժամանակագրություն չունեն, իսկ երբ դառնում են էպոս, պատմական հիմքեր են ձեռք բերում, տեղայնանում և ժամանակագրվում են: Նույն առասպելական սխեման, տարբեր ժամանակաշրջաններում վիպականանալով, կարող է ստեղծել տարբեր էպոսներ: Մենք հաճախ հիշում ենք միայն «Սասունցի Դավիթը», բայց մենք ունենք շատ էպոսներ և էպիկական պատմություններ: Առաջինը Հայկյանների ազգածին ավանդությունն է,  երկրորդը՝  «Վիպասանքը», հետո՝ «Պարսից պատերազմը» և «Տարոնի պատերազմը», և նոր միայն՝ «Սասունցի Դավիթը»: Ընդ որում՝ դրանք բոլորը կառուցվածքով իրար նման են: Սկսվում են դիցաբանական ծագում ունեցող հիմնադիր երկվորյակներով, որոնցից մեկը, կամ նրա հաջորդը, դառնում է էպոսի մեծ հերոսը, իսկ սրան հաջորդում է «մեռնող և հարություն առնող» կերպարը, որով և պատմությունն ավարտվում է: Այսպես՝ «Վիպասանքում» երկվորյակային կերպարներն են Երվանդն ու Երվազը, մեծ հերոսը՝ Արտաշեսը, վերածնվող հերոսը՝ լեռան մեջ փակված, բայց ազատվելու ձգտող, Արտավազդը: Նույնն է և «Սասնա ծռերի» ծննդաբանությունը՝ Սանասար և Բաղդասար՝ երկվորյակներ, մեծ հերոս՝ Դավիթ, և ժայռի մեջ փակված Փոքր Մհեր: Նույն սխեման ամենուրեք պահպանվել է, բայց նրանով ներկայացվել են տարբեր դարաշրջաններ: Այս էպոսներով հայկական միտքը կոդավորել է իր պատմության տարբեր ժամանակաշրջանները. ազգածին ավանդությունը նախաուրարտական շրջանն է, «Վիպասանքը»՝ հետուրարտականից մինչև Արտաշեսյանների կործանումը, «Պարսից պատերազմը» և «Տարոնի պատերազմը»՝ Արշակունիների շրջանը, իսկ «Սասնա ծռերը»՝ արաբական տիրապետության: Առասպելաբանական սխեման ամենուրեք նույնն է, բայց պատմությունները տարբեր են:

—Եթե հին սխեմաները գործում են, ապա, հիմնվելով դրա վրա, էպոսները կարո՞ղ են ինչ—որ ազդեցություն ունենալ ժողովուրդների ճակատագրերի վրա:

— Ես տասնյակ տարիներ աշխատել եմ այս գիտության մեջ և ավելի շատ յունգյան հոգեբանության և տեսակետների կրող եմ (արքետիպեր, կոլեկտիվ-անգիտակցական և այլն): Մեր գիտությունը, հոգեբանական մակարդակում, շատ առումներով ավելի բացատրելի է յունգյան մոտեցումներով, քան այլ: Բայց դա ապագան կանխորոշելու մեխանիզմ չի տալիս: Կարող եմ ասել, որ մինչև 1873 թվականը՝ «Սասնա ծռերի» առաջին գրանցումը, հայ ժողովրդի նշանակալի մասը պատկերացում չուներ իր մեծ էպոսի մասին: Հետագայում՝ 20-րդ դարում, այն գրավոր ճանապարհով տարածվեց և համահայկական բնույթ ստացավ, բայց մինչ այդ այն բնորոշ է եղել Արևմտյան Հայաստանի միայն մի քանի շրջանների: Հայտնի են Մոկաց, Մշո և Սասունի պատումները: Այդ շրջաններում էլ տեղայնացված է եղել էպոսը:

Հիմա այնպիսի իրավիճակ է ստեղծվել, որ մարդը փորձում է, էպոսով առաջնորդվելով, դառնալ երկրի նախագահ, և էպոսով ղեկավարվելով՝ կառուցել ապագան: Դա, իհարկե, զարմանալի բան է, բայց աշխարհում մենք թերևս միայնակ չենք: Կան ժողովուրդներ, որ ունեն հին գիր ու գրականություն և պատմություն: Ասենք, ո՛չ հույները, ո՛չ գերմանացիները, ո՛չ անգլիացիները չեն մտածում, որ իրենց էպոսներով պիտի կանխորոշեն ու կառուցեն ապագան: Կան ժողովուրդներ, որ չունեն հին գիր և գրականություն, և այդ առումով տարբերվում են հիշյալ ժողովուրդներից, բայց ունեն զարգացած բանահյուսություն և էպոս: Դրանցից են, օրինակ, կովկասյան ժողովուրդները, որոնց հոգևոր մշակույթի ամենաէական մասը էպոսն է: Էպոսը նրանց կյանքի մեջ շատ խորն է մտած, շատ ավելի՝ քան հայերի մոտ, և համընդհանուր է տարածված եղել: Մեզանում 1873 թվականին Սրվանձտյանը էպոսը հազիվ գրանցել է՝ փնտրելով, իսկ այնտեղ փնտրելու կարիք չի եղել: Նրանց էպոսն այսօր էլ կենդանի կա:
Եվ նրանց հոգևոր աշխարհը էպոսով է ձևավորվել: Ասենք, օսերի մեծ մասը քրիստոնյա է, փոքր մասը՝ մուսուլման, բայց Օսեթիայում կան մարդիկ, որ փորձում են անցյալը, ապագան և ներկան մեկնաբանել, պայմանավորել ու պլանավորել իրենց էպոսով: Նրանք չեն ունեցել նշանակալի գրականություն, պետականություն, հին պատմություն, և էպոսն է մնում իրենց ամենամեծ մշակութային արժեքը: Այդօրինակ «էպոսագիտությունը» սիրողական մի երևույթ է՝ բնորոշ չզարգացած և չկայացած պետականություններին: Բայց չէ՞ որ մենք ունեցել ենք և՛ պետականություն, և՛ հին գրականություն, և՛ զարգացած մշակույթ: Դա նման է նրան, որ հին հրեաները իրենց սուրբ գրքով, որ, որոշ առումներով, իրենց պատմական էպոսն է կամ վիպականացած պատմությունը, բացատրել են աշխարհը: Բայց դա եղել է մ.թ. 1000-2000 տարի առաջ, իսկ ոմանք փորձում են դա կրկնել մ. թ. 2000 թ.:

-Աշխարհում և Հայաստանում մեծ տարածում է ստացել կեղծ գիտությունը: Այն քայքայում է մարդկանց գիտակցությունը, հատկապես՝ հայագիտական ոլորտում: Ի՞նչ կարելի է անել այդ մարտահրավերին դիմակայելու, իրական հայագիտությունը մարդկանց վերադարձնելու իմաստով: Ո՞րոնք են կեղծ գիտության տարածման պատճառները եւ նպաստող հանգամանքները:

-Խորհրդային Միությունը, իր բազմաթիվ բացասական կողմերով հանդերձ, հզոր կայսրություն էր՝ իր հզոր գիտական կենտրոններով, և ուներ նաև համեմատաբար հզոր հայագիտություն: Կային այս հարցերին լավ տեղյակ գիտնականներ, որ լեզուներ գիտեին, լավագույնս կրթված էին և երկու ոտքով ամուր կանգնած իսկական գիտության հողի վրա, ինչպես Գևորգ Ջահուկյանը, Գագիկ Սարգսյանը, Գևորգ Տիրացյանը և այլք: Բայց խորհրդային ժամանակ էլ՝ արդեն 60-ական թվականներին, կային ազգային-ազատագրական տիպի «գիտական» շարժումներ: Ուրարտերենը հայերեն կարդալ, ինչ-որ նշաններ՝ «հայասերեն», հայերին, առանց լուրջ հիմքի, կապել հին Եգիպտոսը նվաճած վայրի ցեղերի՝ հիքսոսների հետ, ահա այդ ուղղության որոշ դրսևորումները: Ես դա անվանում եմ «ազգային-ազատագրական» տիպի, որովհետև դա կարելի էր բնութագրել որպես ԽՍՀՄ կայսրությունից, մարքս-լենինյան պատմական մատերիալիզմից և պրոռուսական «ինտերնացիոնալիզմից» ազատվելու՝ քաղաքական հիմքեր ունեցող ազատագրական պայքարի դրսևորման ձև: Ինչևէ, Խորհրդային Միության ժամանակ լուրջ գիտությունը և գիտնականները հեղինակություն էին վայելում, և կեղծ գիտության դրսևորումները իրենց տեղն էին դրվում: Երբ կայսրությունը փլվեց, գիտությունը շատ ծանր անկում ապրեց:

Պատմության մեջ մենք հաճախ տուրք ենք տալիս հակագիտական, ազգը պանծացնող մոտեցումների՝ կարծելով, որ դրանով կարող ենք նպաստել սերունդների առավել հայրենասիրական դաստիարակությանը, բայց արդյո՞ք դա այդպես է: Եթե դու ցույց տաս, որ շատ հազարավոր տարիներ առաջ միայն հայեր են ապրել Հայաստանում, նրանք բարձրահասակ են եղել, քաջ ու, չգիտես ինչու՝ շիկահեր, դրանից ավելի լավը չես դառնա կամ չես սկսի ավելի լավ պաշտպանել հայրենիքը: Պարզունակ խաբեությունը և հատկապես՝ ինքնախաբությունը, հաղթանակի չեն հանգեցնում: Օրինակ՝ չեչենները չեն ասում, որ իրենք հազար տարի առաջ կայսրություն են ունեցել, բայց շատ լավ են կռվում: Հասկանալի է, որ դա մեր կողմից պատասխան է թուրքական կեղծարարներին, որոնք ամեն կերպ նսեմացնում են հայերի դերը պատմության մեջ: Բայց լավ պատասխանը պետք է լինի լուրջ, հզոր, իսկական գիտական հիմքի վրա, ուղղված ընդդիմախոսին և հասկանալի ու ընդունելի լինի նաև մյուս «չեզոք» կողմերի համար: Իսկ այդօրինակ «գիտությունը», որ նաև դասագրքեր է մտել, անլուրջ մի բան է և չի կարող տարածվել Հայաստանից դուրս: Արտասահմանում եթե նման բաներ ասես, լուրջ չես ընդունվի: Դա միայն ներքին շուկայի համար է, ուրեմն՝ ինքնախաբեություն: Պատկերացրեք, որ Անգլիայում մի «գիտական» ուղղություն առաջանա, որ պնդի, թե միջնադարյան Անգլիայի իշխողները՝ Վիլհելմ նվաճողից հետո, ոչ թե ֆրանսախոս նորմանդացիներ են եղել, այլ անգլիախոս, «բնիկ անգլիացիներ», ու սկսի կարդալ ֆրանսերենը որպես անգլերեն: Հզոր ու կայացած ազգը, ինչպես ասացի, իր պատմությունից չի վախենում ու չի փորձում այն խեղաթյուրելով՝ ավելի «պանծացնել»:

Ես հավատում եմ, որ այստեղ պետական մոտեցումները շատ կարևոր են:  Մեզանում գիտությունը գտնվում է ողբերգական վիճակում: Ինստիտուտը նոր ավարտած և ուսուցիչ աշխատող երիտասարդը մինչև երկու անգամ ավելի շատ է վարձատրվում կայացած, կոչում ունեցող գիտաշխատողից, այսինքն՝ ուսուցիչների ուսուցիչը ավելի քիչ է վաստակում, քան սովորական ուսուցիչը: Ընդ որում՝ ասեմ, որ ուսուցիչները ևս քիչ են ստանում և պետք է ավելի շատ ստանան, բայց այն, որ գիտնականը երկու անգամ քիչ է ստանում ուսուցչից, դա աշխատավարձային ծիծաղելի հիերարխիա է: Դա պետական սխալ մոտեցում է: Երևի այլ չկայացած պետություններ էլ կան, որտեղ այդպես է: Գուցե մտածում են, որ ուսուցիչը երեխաներին գոնե մի բան է սովորեցնում, իսկ գիտնականը ո­՞ւմ է պետք: Դրա համար էլ առաջ կգնան նրանք, ովքեր կարող են մեծ տիրաժներով գրքեր տպել կամ «ազգային-ազատագրական գիտությունը» ներկայացնել հեռուստատեսությամբ: Այսպիսի տխուր պատմություն:

Նույնպիսի վատ իրավիճակ է տիրում Ադրբեջանում և Վրաստանում: Գուցե դա մի շրջան է, որ պիտի անցնենք: Մեր մյուս հարևանը՝ Թուրքիան, կայացած է որպես հզոր պետություն, բայց այնտեղ ևս կան նման երևույթներ, ինչը թուլության նշան է: Մյուս կողմից, եթե հետխորհրդային երկրներում գիտությունը հզոր անկում ապրեց 90-ական թվականներին, ապա այնտեղ, ընդհակառակը, առաջադիմեց: Եթե ամեն տարի Թուրքիայից հազարավոր երիտասարդներ են  մեկնում սովորելու Եվրոպայում (այդ թվում՝ հնագիտություն, խեթագիտություն, ուրարտագիտություն ևն), ուրեմն գիտությունը զարգանում է՝ անկախ նրանից, որ այնտեղ ևս կա հակագիտություն: Ճանապարհը դա է՝ սովորել և օգնել գիտության առաջընթացին, և ես կարծում եմ, որ այստեղ պետական քաղաքականությունը շատ մեծ դեր ունի:

—Կարծիքներ կան, որ մշակույթի նկատմամբ ևս պետական քաղաքականությունը սխալ է տարվում: Ի՞նչ կասեք սրա հետ կապված:

-Ինձ թվում է՝ որոշակի տարբերություններ կան մշակույթի և գիտության միջև: Ես ինձ իրազեկ չեմ համարում այդ հարցը քննարկելու: Ինչևէ, ես երեկ մի հայկական ֆիլմ եմ դիտել՝ «Փոքրիկ զորավարը», Օ’Հենրիի պատմվածքի մի կինոբեմադրություն: Ես ընդհանրապես չեմ հիասթափվում մեր ժողովրդից, մշակույթից, բայց այդ ֆիլմն իրոք մի ուրիշ բան էր՝ ծանր հարված, և չեմ կարող պատկերացնել, որ, ասենք, Վրաստանում կարող էին նման մի ֆիլմ նկարահանել: Դա ուղղակիորեն կապված չէ գիտության հետ, բայց թերևս ինչ-որ տեղ նույն վիճակի արտացոլումն է:

-Ըստ Ձեզ՝ ի՞նչ վիճակում է այսօր հայագիտությունը աշխարհում և Հայաստանում: Ի՞նչ ակտուալ և հեռանկարային հարցեր կան:

-Պատմությունը, ինչպես ամեն ինչ, ունի սկիզբ, միջին մաս և վերջ: Մեր պատմությունը ունի սկիզբ՝ առասպելները, վերջ՝ քաղաքականությունը, որը ևս շատ առասպելականացած է, և միայն միջին մասն է, որ կարող ենք անվանել իսկական պատմություն: Հայագիտության երկու կարևոր խնդիրները կապված են սկզբի ու վերջի հետ՝ հայ ժողովրդի ծագման, ձևավորման խնդիրը և վերջին դարաշրջանի մեր պատմությունն ու ողբերգությունը, որ պիտի ուսումնասիրվի, ներկայացվի: Էլի բաներ կան, բայց կարծում եմ՝ դրանք ամենակարևոր և աշխարհում ոչ միանշանակ ընդունվող ուղղություններն են: Եթե երկրորդի համար պետությունը, քաղաքական պատճառներով, միջոցներ է ծախսում, ապա առաջինի դեպքում ոչինչ չի արվում. միայն նկատվում է մերձգիտական և հակագիտական մոտեցումների ամենամյա աճ և հզորացում, զարգացման կորը դեպի ներքև է գնում:

— Ձեր առաջ քաշած գիտական վարկածները ի՞նչ արձագանքներ են ստացել հայկական և միջազգային գիտական շրջանակներում: Ծավալվե՞լ են բանավեճեր, քննարկումներ:

— Ներկայումս արտասահմանում մեր քննարկած հարցերի ոչ մի իրազեկ մասնագետ չկա: Կան մարդիկ, որ որոշ չափով տեղյակ են: 1968-ին Երևանում ռուսերենով հրատարակվեց ռուս գիտնական Իգոր Դյակոնովի գիրքը հայ ժողովրդի նախապատմության վերաբերյալ, որը 1984-ին թարգմանվեց անգլերեն: Եվ մինչև այժմ հայ ժողովրդի ծագման և ձևավորման մասին համարյա միայն մի բանավեճ կա արտասահմանում՝ Դյակոնովի տեսակետը համարվում է գիտական, որին հակադրվում է հայասական վարկածը՝ որպես ավելի քիչ գիտական և «ազգայնական»: Իսկ Հայաստանում էլ, ինչպես ասացի, գիտնականների մեծ մասը հայասական տեսակետի կողմնակիցներ են: Ինտերնետը հեղեղված է դյակոնովյան մոտեցման և հայասական վարկածի ջատագովների ու հակառակորդների փոխադարձ հայհոյանքներով, բայց նրանք, իրականում, պարզ սիրողներ են և տեղյակ չեն նույնիսկ Դյակոնովի աշխատանքներից: Վերջինս, օրինակ, աշխատել է գիտականորեն ցույց տալ, որ Ուրարտուի ձևավորումից առաջ հայերենը պիտի ներկա լիներ Հայաստանի տարածքում, և ուրարտերենում կան հայկական փոխառություններ՝ «պրոհայկական» հայկական քայլ, որը անսպասելի պիտի լինի երկու կողմի համար էլ:  Կարելի է ասել, որ գիտական մակարդակով ռեալ քննարկում այդ հարցի վերաբերյալ աշխարհում գոյություն չունի: Իսկ Հայաստանում, թուլացող գիտությանը զուգահեռ՝ առկա է ուժեղացող «ազգային-ազատագրական» ուղղությունը: Ասենք, ուզում են Հայաստանի պատմությունը սկսել հնդեվրոպական նախահայրենիքից՝ այն տեղադրելով անպայման Հայաստանում՝ բոլորովին կարդացած չլինելով և չիմանալով գիտության նոր փաստերը, մոտեցումները, տեսակետները: Դա գիտություն չէ, այլ սիրողական մոտեցում, և, փաստորեն, Հայաստանում ևս այս հարցի գիտական քննարկում չկա: Եկող տարի ես կհրապարակեմ հայ ժողովրդի ծագման մասին իմ մենագրությունը, որ վաղուց եմ գրել, ուղղակի դժվարություններ կային՝ տպագրության հետ կապված: Հույս ունեմ, որ այն կհրատարակեմ նաև անգլերեն: Գուցե դրանով որոշակի դրական դինամիկա հնարավոր լինի հաղորդել գործընթացին, և որոշ հարցեր ավելի ճիշտ հունի մեջ դրվեն:

Իմ աշխատանքների մեծ մասը առասպելներին և էպոսին է վերաբերում: Մինչև վերջերս միջազգային գիտության մեջ համարվում էր, որ համարյա ողջ հին հայկական հոգևոր մշակույթը փոխառված է իրանականից, կարելի է ասել՝ նրա մի դժգույն դրսևորումն է, ուր կան նաև որոշ աննշան այլ՝ սեմական, խուռաուրարտական, խեթական տարրեր: Հայկական մշակութային ինքնուրույն տարր, այսպիսով, կարծես չկար: Ես մի շարք մենագրություններ և հոդվածներ եմ հրատարակել հայերեն, անգլերեն և ռուսերեն լեզուներով՝ փորձելով ցույց տալ հին հայկական հոգևոր մշակույթում բնիկ հայկական՝ հնդեվրոպական տարրի առկայությունը, ապա և նրա կապերը Հին Արևելքի հետ: Իրանական տարրը մեզանում ուշ է մտել, և նրա դերը չափազանցված է: Կարծում եմ, որ իմ աշխատանքներից հետո ոչ ոք այլևս հայկական մշակույթը չի ներկայացնի որպես իրանական ազդեցությունների դաշտ:

—Ուրիշ ի՞նչ հետազոտական ծրագրեր ունեք, որ պատրաստվում եք իրականացնել ապագայում:

-Բացի ասածիցս, ես աշխատանքներ ունեմ ուրարտագիտության որոշ այլ խնդիրների, հին Հայաստանի կրոնի, ժամանակակից ֆոլկլորի, համեմատական առասպելաբանության, հայ լեզվաբանության վերաբերյալ, որոնցով միշտ զբաղվել եմ: 2006 թվականից, Արամ Քոսյանի և Երվանդ Գրեկյանի հետ համատեղ, հրատարակում ենք «Aramazd: Armenian Journal of Near Eastern Studies» հանդեսը (ես խմբագրի տեղակալն եմ): Այն նվիրված է Հին Արևելքի և հատկապես՝ Ուրարտուի ուսումնասիրությանը և հայագիտությանը, տպագրվում է արևմտաեվրոպական լեզուներով: Դա միջազգային հեղինակություն ունեցող հանդես է, որտեղ տպվել ու տպվում են աշխարհի մի շարք նշանավոր գիտնականներ (Վ. Իվանով, Յ. Պուհվել, Մ. Սալվինի, Գ. Վիլհելմ, Գ. Մելչերտ և այլք):

Ներկայումս Արսեն Բոբոխյանի հետ հրատարակության եմ պատրաստում մի գիրք՝ հոդվածների ժողովածու՝ նվիրված վիշապ կոթողներին: Նախանցյալ տարի մենք Հնագիտության և ազգագրության ինստիտուտում մի գիտաժողով կազմակերպեցինք՝ հուսալով առաջ մղել այդ կոթողների ուսումնասիրությունը: Դրանք մեր լեռնաշխարհի ամենահին, ամենահետաքրքիր և ամենահանելուկային հուշարձաններն են, աշխարհում նման բան չկա: Հետո, 2012 և 2013 թթ. Արսեն Բոբոխյանը իր երկու արտասահմանյան գործընկերների հետ հայտնաբերեց մոտ երկու տասնյակ նոր վիշապաքար: Ըստ մեր ինստիտուտի տնօրեն Պավել Ավետիսյանի՝ դա XXI դարի հայ հնագիտության ամենանշանավոր հայտնագործությունն է: Այդ կոթողների հայտնաբերումը և ուսումնասիրությունը սկսվել է 1909 թ. Նիկոլայ Մառի կողմից: Փաստորեն՝ հարյուր տարի անց միայն կարողացանք նոր իրական քայլ կատարել դրանց հայտնաբերման և ուսումնասիրության մեջ: Հույս ունենք այս տարի հրապարակել այդ գիրքը:

Գրականության ինստիտուտի նախկին տնօրեն Ազատ Եղիազարյանի ջանքերով 2003-ից մեզանում կազմակերպվեց հայկական էպոսին նվիրված գիտաժողովների մի շարք: Վերջինը՝ չորրորդը, եղավ անցած տարի՝ նվիրված կովկասյան և հայկական էպոսների կապերին: Մասնակիցների մեծ մասը Կովկասից էր: Այդ հարցերի վերաբերյալ ուսումնասիրություններ գրեթե չկան: Բայց հետաքրքիր է, որ մեր կապերը կովկասյան էպոսների հետ ավելի խորն են, քան վրացականի հետ. այն, ինչ կա, ասենք, մեզ մոտ և Օսեթիայում, չկա Վրաստանում: Ազդեցությունները և կապերը, մի տեսակ, «թռել» են Վրաստանի վրայով: Այդ գիտաժողովի նյութերի ժողովածուն հավանաբար կխմբագրեմ և կհրատարակեմ հաջորդ տարի:

Մենք հիմա 4 հոգով՝ ես, Երվանդ Գրեկյանը, Նվարդ Տիրացյանը, Միքայել Բադալյանը, պետական գրանտ ենք շահել, որի ծրագրի շրջանակներում պիտի ուսումնասիրենք Ուրարտուի էթնիկական կազմը:

Եկող տարի մայիսին, իմ նախաձեռնությամբ, Երևանում տեղի կունենա համեմատական առասպելաբանության միջազգային ընկերակցության հերթական գիտաժողովը: Նմանօրինակ հեղինակավոր գիտաժողովներ մեզանում շատ չեն եղել, և այն, հուսով եմ, մի նոր խթան կլինի հայաստանյան գիտության զարգացման համար:

—Կարծիքներ կան, որ հասարակության և գիտության կապը կտրվել է: Պատմության մասին հասարակության պատկերացումների մակարդակը մնացել է նախորդ դարում, նոր մոտեցումներից տեղյակ են միայն նեղ մասնագետները: Ի՞նչ անել դասագրքային պատմության հետ, որի հիմքը 20-րդ դարի առաջին կեսի գիտնականների աշխատություններն են: Թեպետ դասագրքայինը միշտ էլ պահանողական է, սակայն շատ չէ՞ արդյոք այն հնացել և ոչ համարժեք պատկերացումներ տալիս:

-Վերջին ժամանակներում դասագրքերի հետ չեմ շփվել, բայց տեղյակ եմ, որ որոշ հարցերում (նաև՝ մեր քննարկած) դասագրքերում ևս առկա են մերձգիտական մոտեցումներ: Կա նաև մի կարևոր բան՝ այդ դասագրքերը հաճախ հետաքրքիր չեն: Սովետական դարաշրջանում հայոց պատմությունը անցնելիս ես հաճախ տհաճություն եմ ապրել: Օրինակ, Լեոն բարձր դասարաններում շատ հետաքրքիր կարդացվում էր, իսկ դասագիրքը՝ ոչ: Գրված են վատ, երեխայի համար անհասկանալի են և անհետաքրքիր. հեղինակներն աշխարհից տեղյակ չեն և միայն մի աղբյուր ունեն՝ ռուսական դասագրքերը: Տասնհինգ տարի առաջ, ԱՄՆ-ում, վերջին դասարանի պատմության մի տեղական դասագիրք կարդացի մեծ հետաքրքրությամբ: Պետք է գտնել երեխաներին հետաքրքիր և հասկանալի ձևեր: 

-Ժամանակին Աբեղյանը, Աճառյանը, Մանանդյանը հսկայական աշխատանք էին   կատարում, հաճախ՝ անգամ ինստիտուտների ծավալի աշխատանք: Այսօր հնարավո՞ր է նման մասշտաբային աշխատանք. դրա կարիքը կա՞, թե՞մարդիկ չունեն նման կամք:

-Դարաշրջանն է փոխվել: Մեր դարաշրջանը Լեոնարդո դա Վինչիներ չի ծնում: Մեր ոչ մի ինստիտուտ չի կարող հիմա Աճառյանի աշխատանքը կատարել, բայց քանի որ նա արդեն եղել է, նրա գործի հիման վրա փորձում ենք առաջ գնալ: Միայն անձերի և դարաշրջանի խնդիր չէ: Կան հզոր երկրներ, որտեղ գիտությունը մեծ անկումներ չի արձանագրում: Մեզ մոտ այդպես չէ, և մեր գիտության վիճակը պայմանավորված է պատմական դարաշրջանով՝ ասենք, պատերազմ կա՞, թե՞ չկա, կապեր կա՞ն առաջատար գիտական կենտրոնների հետ, թե՞ ոչ: Աճառյանը, Աբեղյանը, Մանանդյանը գնացել են Եվրոպա, կրթություն ստացել, վերադարձել, աշխատել այստեղ: Ոմանք հիմք են դրել իրենց նոր դպրոցներին: Մենք չունենք հնարավորություն այստեղ նոր աճառյաններ պատրաստելու: Կարող ենք միայն ուսանողներ և ասպիրանտներ ուղարկել սովորելու, կամ լավ դասախոսներ բերել այստեղ դասավանդելու: Դրա համար փող է պետք՝  ոչ այնքան շատ, և կամք: Ունենք շատ լավ լեզվաբան՝ Հրաչ Մարտիրոսյանը, ով ապրում է Հոլանդիայում: Ակտիվ գիտնական է, սիրում է դասավանդել: Կարելի է նրան բերել: Ռուս գիտնական Իլյա Յակուբովիչը նախանցյալ տարի Հայաստանում էր և ուզում էր մեկ տարի այստեղ ապրել և հնդեվրոպական լեզվաբանության կուրս վարել: Դրա համար պետք էր միայն վարձատրել նրան. կապրեր այստեղ և կզարգացներ մեր գիտությունը: Ուսանողները, երբ լսեն լավ գիտնականների, զարգացման խթան կունենան: Բայց ցավոք՝ դա չի արվում:

Ներկայումս մեր՝ Հնագիտության և ազգագրության ինստիտուտը շատ հզոր, գիտության հիմքերի վրա կանգնած ինստիտուտ է: Ինչո՞ւ: Հնագիտությունը, որ ինստիտուտի առաջատար ճյուղն է, օբյեկտիվ գիտություն է: Ինչքան էլ պայծառացնենք մեր հնագիտությունը, այն Հին Եգիպտոսի, Միջագետքի, Հունաստանի հզորությունը չունի ո՛չ մշակութային առումով, ո՛չ տարածվածությամբ: Մենք չենք կարող հորինել ու պնդել, որ մենք բուրգեր ենք ունեցել՝ չկան: Եվ հնագիտությունը մեզանում դինամիկ զարգանում է: Մենք ունենք կապեր արևմտյան հնագետների հետ: Նրանք են գալիս, մերոնք են գնում, մշտապես մասնակցում ենք միջազգային գիտաժողովների: Մեր հնագետներից ոմանք խոսում են օտար լեզուներով: Այս վիճակը նաև այլ օբյեկտիվ պատճառ ունի. արտասահմանյան հնագետների համար Հայաստանի հողը, նրա ընդերքի հնագիտական մնացորդները հետաքրքիր են: Գալիս են պեղելու, ուսումնասիրելու: Իսկ մյուս հումանիտար գիտությունների համար կամք և միջոցներ են պետք:  

— Լեզվաբան Հրաչ Մարտիրոսյանը ակտիվ է ֆեյսբուքում, հրապարակում է հայոց լեզվի պատմությանը վերաբերող մատչելի գործեր: Ինչու՞ Դուք և ուրիշ գիտնականներ չեք շարադրում Ձերը: Ժամանակի պակա՞ս է, թե՞ այլ պատճառներ կան:

-Իմ տարիքն արդեն մեծ է, և ես ինտերնետաֆեյսբուքյան կերպար չեմ: Ֆեսյբուքից ես ինձ վատ եմ զգում: Ինձ համար Հայաստանի իրականության գլխավոր թերություններից մեկն այն է, որ ամեն ինչ շատ է քաղաքականացված, ինչպես և հայագիտությունն է քաղաքականացված: Անընդհատ իրար «սխալ հանելը» և հայհոյելը առաջընթաց չի կարող ստեղծել: Կարծում եմ, որ քաղաքական ենթատեքստով մշտական հակադրվածությունները արդյունավետ չեն և վնասում են մեր ժողովրդին: Երեկ իմ ընկերը մի պատմություն պատմեց, որ լսել էր Ամերիկայում: Երկու հայ Ֆրեզնոյում դատվում են: Դատավորն ասում է՝ վաղը եկեք՝ հարցը կլուծենք: Հաջորդ օրը դատվողները գալիս, ասում են, որ իրարից պարտք ու պահանջ չունեն: Երեկոյան նրանք մասնակցել են հանդիպման Անդրանիկի հետ, և դա փոխել է նրանց վերաբերմունքն իրար նկատմամբ: Պետք է կարողանալ միավորել մարդկանց, ոչ թե թշնամացնել:

«Հարցազրույց Հայաստանի հետ» հարցազրույցների շարքի մյուս նյութերը

‘