‘
Քաղաքացիական նախաձեռնությունների, հասարակական հակասությունները չթաքցնելու, այլ բացահայտելու, քաղաքականության նպատակի, քաղաքացիական լրագրության, անկախության կորստի, կուտակային թոշակային համակարգի, նաև՝ Արիստոտելի, Պուտինի և Գրամշիի մասին, կինոռեժիսոր, քաղաքացիական նախաձեռնությունների մասնակից Դավիթ Ստեփանյանի հետ զրուցեց Ռիմա Գրիգորյանը
Հանրային դաշտում տեղի ունեցող գործընթացներում ի՞նչ դեր ունեն քաղաքացիական նախաձեռնությունները և ի՞նչ փոփոխություններ են կրել այս ընթացքում:
Կաբինետային-քաղաքական, կուսակցական պրոցեսներից տարբեր մի բան է սա. եթե անգամ փոխվեր իշխանությունը և լիներ ընդունելի իշխանություն, միևնույնն է՝ քաղաքացիական նախաձեռնությունները պիտի աշխատեին, որովհետև մենք ունենք պետական ինստիտուտների ընկալման շատ վատ մշակույթ: Էդ ինստիտուտները կայացնելու համար քաղաքացիական նախաձեռնությունները շատ օգտակար են: Ինչ վերաբերում է փոփոխություններին, ապա այն, ինչ կատարվում էր քաղաքացիական նախաձեռնությունների կողմից հանրային դաշտում, և այն, ինչ կատարվում էր քաղաքացիական նախաձեռնությունների հետ, մի բան էր մինչև սեպտեմբերի 3-ը, մեկ այլ բան՝ սեպտեմբերի երեքից հետո (սեպտեմբերի երեքին պարզվեց, որ Հայաստանը չի գնում եվրաինտեգրացիայի ուղղությամբ, այլ պիտի մտնի Մաքսային միություն): Քաղաքացիական նախաձեռնությունները, որ գոյություն ունեին մինչև սեպտեմբերի 3-ը, բնորոշ են զարգացման փուլում գտնվող, բայց նաև որոշակի կայունություն ունեցող հասարակություններին: Միջազգային կառույցները, օրինակ, ֆինանսավորում են ոստիկանությանը՝ նրանց առաջ դնելով որոշակի ստանդարտներ, այսինքն՝ էս հասարակական սեկտորը, հակադրվելով պետական սեկտորին, հասարակության համար որոշակի զարգացում է ապահովում կամ գոնե էդպես էր մտածված Հայաստանի դեպքում, եթե Հայաստանը գնում էր եվրաինտեգրման ուղղությամբ: Սեպտեմբերի 3-ից հետո Եվրամիությունը որոշ կառույցների ֆինանսավորումը դադարեցնում է, նշանակում է՝ չի կարող իր ստանդարտը թելադրել: Գազի պայմանագրի դեմ որոշակի դիմադրություն եղավ մարդկանց կողմից, որոնք մինչ այդ քաղաքացիական նախաձեռնություններում էին. դիմադրությանը միացան նաև կուսակցությունները, ինչը ես դրական եմ գնահատում:
Քաղաքացիական նախաձեռնությունների և կուսակցությունների հարաբերություններում ի՞նչ փոփոխություններ ես նկատում:
Մինչ այս, երբ քաղաքական կուսակցություններն առնչվում էին քաղաքացիական նախաձեռնությունների կողմից ստեղծված պրոցեսներին, կարծես վերևից էին նայում, իրենց օրակարգի տեսանկյունից էին մոտենում քաղաքացիական նախաձեռնություններին: Իսկ հիմա ես տեսա, որ քաղաքացիական նախաձեռնությունների ձևավորած օրակարգը կուսակցությունները վերցրին և դարձրին իրենց օրակարգի մի մասը: Իմ կարծիքով՝ սա քաղաքական կուսակցությունների դեմոկրատացման միտում է, որի դեֆիցիտը Հայաստանում միշտ եղել է: Եթե կուսակցությունները վերցնում են ժողովրդի ներսում առաջացած օրակարգը, որը դեմոկրատական արժեքներին համապատասխան օրակարգ է, դա կուսակցությունների դեմոկրատացման նշան է:
Կարծես թե աշխարհում ընդունված բան է կուսակցությունների կողմից օրակարգեր ներկայացնելը, սակայն, քանի որ կարևորեցիր նախաձեռնություններից կողմից օրակարգերի առաջբերումը, ապա խոսենք դրանց տարբերության մասին:
Մի բան է, երբ քաղաքական կուսակցությունները ձևավորում են օրակարգ, ներկայացնում ժողովրդին, ասում՝ սրանք ձեր խնդիրներն են, եկեք միասին զբաղվենք, այլ բան է, երբ ժողովուրդն է օրակարգ առաջարկում: Իմ կարծիքով՝ սրանք համադրել է պետք: Խնդիրն այն է, որ մեզ մոտ կուսակցությունները հիմնականում ընտրությունների ժամանակ են փորձում օրակարգ ձևավորել: 
Կարծես ամոթ է դարձել խոսել այն մասին, թե այս կամ այն կուսակցությունն ինչ քաղաքականություն է վարում, իսկ եթե դու նման բաների մասին չես խոսում, դա նշանակում է, որ փլուզում ես քաղաքականությունը տնտեսության մեջ, մարդու իրավունքների այժմյան ընկալման մեջ, բարոյականության մեջ: Միայն ՀԱԿ-ն է հայտարարել, որ սոցիալ-լիբերալ է, բայց պրակտիկ գործունեության վրա դա որևէ կերպ չի անդրադառնում: Սոցիալ-լիբերալիզմն էլ շատ քննադատված է, բայց այն, որ ինչ-որ կուսակցություն հայտարարել է, թե ինչ քաղաքականություն է վարելու, արդեն լավ է: Պետք է ասել՝ ով ինչ քաղաքականություն է վարում: Չպետք է թաքցնել հասարակության հակառակությունները, այլ պետք է առերեսել, ինչի արդյունքում տեղի կունենան նորմալ հասարակական զարգացումներ, իսկ մեզ մոտ հարթում են՝ «բոլորս հայ ենք՝ պիտի միասնական լինենք» և նման այլ արտահայտություններով. արդյունքում ունենք քրեական խմբիշխանություն:
Ես չեմ հասկանում քաղաքական կամք բառակապակցությունը, որովհետև առանց կամքի քաղաքականություն չի լինում, քաղաքականությունը հենց կամք է, այսինքն՝ դու կամային քայլ ես անում էն ուղղությամբ, թե ոնց ես ուզում ապրել հենց մարդկային երջանկության համար, ոչ թե տնտեսության կամ զուտ իրավունքի: Դեռ Արիստոտելն էր ասում, որ քաղաքականության նպատակը մարդկային երջանկության հասնելն է: Մեզ մոտ դա այնպես է ձևախեղվել, որ ասում են՝ քաղաքականությունը պոռնկություն է: Դա կարծես կոչ լինի ժողովրդին, որ դուք մի զբաղվեք ձեր կյանքի կազմակերպմամբ, մենք, թեկուզ պոռնիկ լինելով, կզբաղվենք: Սա շատ հակադեմոկրատական հայտարարություն է, որով փչացրել են քաղաքականությունն ընդհանրապես:
Քո ասածից հիշեցի, որ հանրապետականները հաճախ են փորձում լռեցնել դժգոհությունները՝ ասելով, թե մեզ կայունություն է պետք, իսկ ընդդիմությունը պառակտում է ազգը և այլն: Սա է՞լ է ամեն ինչ համահարթեցնելու ձևերից փաստորեն:
Դա սեփական անվտանգությունն ապահովելու ձևերից մեկն է, այսինքն՝ իրենք գտնում են տեղեր, որտեղ ժողովրդի կարծիքը համընկնում է իրենց կարծիքին: Ժողովուրդն արդեն կուլ չի տալիս կրոնական կամ սեռական փոքրամասնությունների հետ կապված խայծը, և փաստորեն միակ բանը մնում է արտաքին անվտանգությունը: Հենց սկսվեց կենսաթոշակայինի հետ կապված ակտիվությունը, իրենք սկսեցին դիպչել մարդու բազային արժեքին՝ անվտանգությանը: 
Բոլորս էլ գիտենք, որ սահմանամերձ գոտիներում կրակոցներ լինում են, տարբեր դեպքեր էլ լինում են բանակում ոչ կանոնակարգային հարաբերությունների հետևանքով. որոշ դեպքերում խոսվում է դրանց մասին, որոշ դեպքերում չի խոսվում: Շատ ցավալի բան է, որ նորմալ պետություն չունենալու պատճառով երիտասարդ մարդիկ են զոհվում, բայց շատ ցավալի է նաև այն, որ այն, ինչ իշխանության պատճառով է եղել, նույն իշխանությունը կարողանում է օգտագործել իր օգտին: Գրամշին հեգեմոնիայի տեսությունում ասում է, որ իշխանությունը միայն բռնությամբ չի հաստատվում, այլ նաև համոզելով, իսկ մարդկանց, որոնք էլ ոչ մի խայծ կուլ չեն տալիս, դու կարող ես համոզել արտաքին վտանգով: Կարող է ցավալիորեն ինչ-որ զինվոր մահանա թեկուզ ադրբեջանցիների կրակոցից, իսկ իրենք դրա շուրջ մի հսկայական պատմություն հյուսեն և ընտանիքի ողբերգությունը սկսեն իրենց համար պատմություն դարձնել ու օգտագործել: Ժվանեցկին մի խոսք ունի. «Հայրենասիրությունը գլխավոր պատճառաբանությունն է, թե ինչու մենք պիտի ուրիշներից վատ ապրենք», այսինքն՝ դու քո սոցիալական իրավունքների համար մի պայքարիր, չէ՞ որ արտաքին վտանգ կա: Նույնիսկ ծառայած զինվորների մեջ էդ հոգեբանությունն է մնում, և նրանց մտքով չի անցնում, որ իշխանությունը իրենց հաշվին տնտեսում է, իսկ դա ներկայացվում է որպես հայրենասիրություն: Այո, պիտի պահվի սահմանը, բայց ոչ մարդկանց առողջության հաշվին տնտեսելով: Ցավալի է, որ կարողանում են մարդկանց ողբերգությունը մեդիայով օգտագործել իրենց օգտին:
Հաճախ ես անդրադառնում լրատվական կայքերի՝ ինֆորմացիոն դաշտը փչացնելու խնդրին: Ինչպե՞ս պետք է հակազդել դրանց և ի՞նչ անել, որ մարդիկ ճիշտ ինֆորմացիա ստանան և չմանիպուլացվեն:
Պրոիշխանական կայքերից շատերը նրբորեն թաքցնում են դա ու կարողանում են ազդել մտածող հատվածի վրա: Ու կան մեդիաներ, որ խայտառակ լուրեր են տարածում՝ «ինչքան վատ՝ էնքան լավ» սկզբունքով, իսկ մարդիկ հիմար բաներին ավելի հեշտ են ռեակցիա տալիս, քան լուրջ բաներին: Կարող է մեկ-երկու նորմալ մեդիա պահես, բայց միևնույնն է՝ դու մի լավ հոդված ես դնում, իրենք տասով շեղում են էդ թեման:
Երևի ավելի ճիշտ է լրատվություն փոխանցել անձնական շփումներով կամ վստահելի մարդկանց ֆեյսբուքյան էջերից: Կարող է նաև քաղաքացիական լրագրությունը աշխատել: Նորմալ մեդիաները երևի պիտի սկսեն հակադարձել կամ էլ պիտի սկսի խոսվել, թե որտեղից է պետք ինֆորմացիա կարդալ, որտեղից՝ չկարդալ: ԶԼՄ լինելը ենթադրում է, որ պիտի հանրային կարծիք ձևավորող լինեն, ոչ թե թելադրող, իսկ մեզ մոտ, եթե ԶԼՄ-ն ինչ-որ մեկին պատկանում է, էդ մեկն էլ իրեն ձեռ տվող կարծիքն է թելադրում հիմնականում: Մենք չունենք մեդիաներ, որnնցում նորմալ հանրային կարծիք է ձևավորվում: Ես «Հետք»-ն եմ հավանում ու «Epress»-ը, դրանց այցելություններն էլ տարօրինակորեն քիչ են, այսինքն, ստացվում է՝ ինչքան վատ՝ էնքան այցելությունները շատ, ինչքան նորմալ մեդիա՝ էնքան քիչ են մարդիկ բանի տեղ դնում, որովհետև էնտեղ, ասենք, ոչ թե Քիմ Քարդաշյանի մասին է գրված, այլ, օրինակ, Նաիրիտի հնարավոր օտարման: Վատ բաների մասին մարդիկ չեն ուզում կարդալ, բայց էդ վատ բաները կան. եթե չկարդացիր, չի նշանակում որ դրանք կչքանան. մեկ է՝ մի օր առերեսվելու ես դրանց:
Առկա խնդիրներին ավելացավ ևս մեկը՝ պարտադիր կուտակային կենսաթոշակայինի խնդիրը, որի համար սկսեցին պայքարել ամենատարբեր քաղաքական ուժեր, քաղաքացիական նախաձեռնություններ և անհատներ: Չնայած ՍԴ-ն կասեցրեց որոշումը մինչև վերջնական որոշում կայացնելը, սակայն պետական հիմնարկները կատարում են պահումներ: Ի՞նչ ես կարծում՝ իշխանությունները հակվա՞ծ չեն այս հարցը լուծելուն:
Կենսաթոշակային պարտադիր բաղադրիչը արևմտյան նախագիծ է, թելադրվել է Համաշխարհային բանկի կողմից. էդ փողերը կուտակվելու են Համաշխարհային բանկին կից կառույցներում: 
Սեպտեմբերի 3-ից հետո վարչախմբի որոշակի հատվածին նույնպես ձեռնտու չէ այս նախագիծը: Անկախ այս ամենից՝ սա ազգաբնակչությանը վնասող օրենք է, և պետք է պայքարել պարտադիր բաղադրիչը վերացնելու համար: Երբ լուրջ կոնսոլիդացիա է տեղի ունենում ինչ-որ խնդրի շուրջ, և երբ էդ խնդրի լուծումը չի սպառնում իշխանությանը, իշխանությունը հակված է էդ խնդիրը լուծելուն, որպեսզի էդ կոնսոլիդացիան չեզոքացվի, որովհետև եթե երկար մնաց, կարող է իր համար վտանգավոր լինել: Տրանսպորտի դեպքում գինը հարյուր դրամ մնաց, և մինչև հիմա էլ կոնսոլիդացիայից վախենալով՝ չեն բարձրացնում:
Քաղաքացիական պայքարների գրանցած հաղթանակները կարծես հիմնականում կասեցման մակարդակով են տեղի ունենում, այսինքն՝ վերջնական արդյունքներ, իրավական լուծումներ չեն լինում. որոշումները ոչ թե անվավեր են համարվում, այլ կասեցվում են, և ցանկացած պահի այդ որոշումները կարող են ուժի մեջ մտնել: Հարցերը հիմնովին չեն լուծվում, մյուս կողմից էլ՝ անընդհատ այլ հարցեր են առաջանում: Ի՞նչ է պետք անել, որպեսզի հարցերը համակարգային լուծում ստանան:
Այդ հարցը կլուծվի այն ժամանակ, երբ պետական ինստիտուտները սկսեն աշխատել ըստ իրենց գործառույթների, նշանակության, ոչ թե ընկերական կամ ընտանեկան սկզբունքներով: Տեսեք՝ ինչքան մասնավոր ունեցվածք ունեն մեր պաշտոնյաները: Սա շատ պրոբլեմատիկ խնդիր է, և ես կարծում եմ, որ նույնիսկ ավելի ընդունելի իշխանություն ունենալու դեպքում էդ հարցը շուտ չի լուծվի, որովհետև մեր պետության տարածքում հասարակական կյանքն ունի իննսունվեց տարվա պատմություն, և էս իննսունվեց տարիների ընթացքում շատ տարբեր բաների միջով է անցել՝ երկու տարվա չկայացած պետություն, քսանականներ, որը, իմ կարծիքով, լավագույն ժամանակաշրջանն է (մինչև էսօր մենք քայլում ենք տարածքներով, որոնք էդ ժամանակ են նախագծվել), ստալինիզմ, որը վատագույն ժամանակաշրջանն է, հետո խրուշչովյան շրջան, բրեժնևյան լճացում, պերեստրոյկա, հետո արդեն պատերազմի տարիներ: Մինչ ուշքի է գալիս պետությունը՝ մենք չենք կարողանում զատել զինվորական և քաղաքական իշխանությունը, 1996 թվականից սկսած՝ մենք չենք կարողանում իշխանություն փոխանցել, հետո՝ քրեաօլիգարխիկ իշխանություն և եվրաինտեգրման չստացված պատմություն: Մի բանը դեռ չձևավորված՝ իսկույն փոխվում է. մարդն էլ սոցիալական էակ է, ինչ տեսնում է՝ սովորում է դրան: Էսքան բանի միջով անցած հասարակության մեջ որտեղի՞ց պիտի լինի համաչափ վերաբերմունք պետական ինստիտուտների նկատմամբ, առավել ևս, երբ էդ ուղղությամբ աշխատանք չի տարվում: Այդ հարցը կլուծվի, երբ որպես հասարակություն ձևավորող ինստիտուտ՝ պետությունը ավելի կարևոր դառնա, քան ընտանիքն ու եկեղեցին, երբ կասկածելի բարոյական նորմերի փոխարեն սկսեն աշխատել սահմանադրական նորմերը: Դրա համար, բացի յոլա գնալուց. մարդիկ պիտի սկսեն այլ արժեքներ ընդունել, իսկ դա մի բան է, որ կամք է պահանջում:
Միգուցե պետության նկատմամբ վերաբերմունքը նրանից է նաև, որ պետությունն ու գործող իշխանությունն անընդհատ նույնացվում են:
Հետաքրքիր, բայց նաև վիճելի բան ես ասում: Հաճախ, այո, հենց պետական իշխանությունը և պետությունը համընկնում են, որովհետև իրենք են որոշում՝ ինչը ոնց պիտի լինի, բայց էստեղ կարևոր է, թե ինչ արժեքի վրա է կառուցվում պետությունը, և դու ինչպես ես ղեկավարում՝ կեղծելով էդ արժեքները: Դա էլ է պետության տեսակ, որտեղ հարցերը լուծվում են նեղ խմբային, հատվածապաշտական արժեքների հիման վրա:
Էդ դեպքում ուղղակի ազնիվ կլիներ ասել, որ պետք չէ ունենալ ընտրություններ, որովհետև ընտրության նպատակը ժողովրդի իշխանության իրացումն է, այսինքն՝ ընդունում ես, որ դու կաս որպես քաղաքական սուբյեկտ, և ուրիշներն էլ կան. դու ընդունում ես ուրիշների տարբերությունը քեզնից, գուցե կան նաև համընկնող բաներ: Եթե դու չես ընդունում, որ մեկը կարող է չկիսել քո կարծիքը, դու անպայման պիտի կեղծես ընտրությունները: Եթե մեզ մոտ մի անգամ գործող իշխանությունը կարողանա իշխանություն փոխանցել ու դառնալ ընդդիմություն, դա կարող ենք գնահատել որպես առաջընթաց: Դա կնշանակի, որ ինչ-որ մի խումբ ընդունեց, որ իր կարծիքից տարբեր այլ կարծիք էլ կարող է լինել:
Այս դեպքում իշխանության՝ ընդդիմադիր ցանկացած տեսակետ չընդունելը ինչի՞ կարող է հանգեցնել:
Պետության մեջ կատարվողի համար գլխավոր պատասխանատուն իշխանությունն է, առավել ևս, երբ ընդդիմությանը գործելու տեղ չի թողնում: Պատկերացնենք սեպտեմբերի 3-ը. Պուտինը պարտադրում է Սերժ Սարգսյանին, որ Հայաստանը պիտի մտնի Մաքսային միություն: Եթե Հայաստանում լիներ նորմալ ընդդիմություն, նույն Սերժ Սարգսյանը կարող էր մերժել` հղում անելով ընդդիմությանը, եթե լիներ կապիտալի համաչափ բաշխում, կարող էր հղում անել խոշոր և միջին ձեռնարկատերերին: 
Ստացվում է, որ մարդն ընկնում է իր իսկ վարած քաղաքականության ծուղակը, որովհետև այլևս չի կարող հղում անել ընդդիմությանը, երբ ամեն ինչ կենտրոնացրել է իր ձեռքում: Եթե պետությունը հավասարը հավասարի դիրքով չի կարողանում պայմանագիր ստորագրել, ուրեմն դու արդեն անկախություն ես կորցնում: Զարգացած հասարակության նախանշան է, երբ հաղթողները կարողանում են իրենց հաղթանակը կիսել պարտվողների հետ: Ու սրա աստիճանից է կախված, թե ինչ զարգացվածության հասարակություն ունես դու: Մեզ մոտ դա իսպառ բացակայում է: Շատ լուրջ մշակութային պրոբլեմ ունենք: Էս տարիների ընթացքում հնարավորություն կար էդ մշակութային խնդիրները քաղաքական միջամտությամբ լուծելու, բայց դա չարվեց, փոխարենը՝ ամեն ինչ արվեց իշխանություն պահելու և փող ունենալու համար:
Վերադառնանք քաղաքացիական պայքարների փորձին. չնայած նրան, որ բարձրացվում է պատասխանատվության հարցը, ոչ ոք պատասխանատվության չի ենթարկվում: Այս իրավիճակում, երբ հարցերն այդպես էլ իրավական լուծում չեն ստանում, տեսնու՞մ ես նոր քայլերի անհրաժեշտություն:
Ձևավորված հանրային պահանջը, որը տեղավորվում է սահմանադրականության մեջ, իսկ մեզ մոտ գոնե ֆորմալ առումով Սահմանադրությունն է ընկած պետության հիմքում, չի ընդունվում պետական ինստիտուտների կողմից: Էն, ինչ դու պիտի անեիր` չես անում, և ժողովուրդն անում-բերում-դնում է քո առաջ, իսկ դու դա չես վերցնում: Երբ դու դա չես վերցնում, դու մեծացնում ես իշխանության հեռավորությունը ժողովրդից (էդպիսի հասկացություն կա՝ «իշխանության հեռավորություն»): 
Սա կարող է բերել բռնության, երբ մարդիկ էնքան են հեռացվում իրենց նորմալ կյանքը տնօրինելու ռեսուրսներից, որ ճարահատյալ դուրս են գալիս իշխանության դեմ: Եթե իրենք ուզում են պահել իշխանությունը, ուրեմն պիտի սկսեին կատարել հանրային պահանջները, բայց մյուս կողմից էլ սրանք սահմանադրական պահանջներ են, իսկ իրենք սահմանադրականությամբ չեն առաջնորդվում, այլ խմբիշխանության շահով, իսկ դա կարող է սկսել քանդել համակարգը: Իրենց համար լավագույնը կլիներ, որ խմբիշխանությունից անցնեին սահմանադրականության՝ իրենք էլ մնալով իշխանության, եթե կարողանային, բայց սա ոնց որ իրենց չի հետաքրքրում: Օրինակ՝ Տարոն Մարգարյանն ասաց, որ ինչ-որ ուսանողների հետ հանդիպումից հետո է որոշել կասեցնել տրանսպորտի ուղեվարձի թանկացման որոշումը, էն դեպքում, երբ բոլորս էլ գիտենք, որ վախից են կասեցրել, որովհետև վեց-յոթ հազար մարդ կար փողոցում: Անպայման փորձում են կեղծել տեղի ունեցածը: Սա կարող է բերել նրան, որ սահմանադրականություն պահանջող մարդիկ սկսեն կոնկրետ պայքարել իշխանության դեմ: Եթե հասարակության մեջ երկխոսություն տեղի չի ունենում, դա տանելու է կոնֆլիկտի խորացման: Պրոբլեմատիկ է ՀՀԿ-ի վիճակը. եթե սկսեն առաջնորդվել Սահմանադրությամբ, դա ենթադրում է, որ նոր իրականություն պիտի ընդունես, իսկ դա կարող է քո ինքնության համար վտանգավոր լինել: Ինչքան էլ Պուտինին տանել չեմ կարողանում՝ մի ճշմարիտ խոսք էր ասել, որ իշխանությունն ավելի մեծ կախվածություն է առաջացնում, քան ալկոհոլն ու թմրանյութը: Եթե նման զիջումների գնալու լինեին, արդեն գնացած կլինեին:
Վերջերս նման միտք էիր հայտնել. «Եթե չհաջողվի ինքնության խնդիրները գինիլիցաֆիդայական հարթությունից տեղափոխել քաղաքացիական հարթություն, պետության վիճակը գնալով վատանալու է»: Ի՞նչ է պետք անել հաջողելու համար:
Քանի որ պատմականորեն այնպես է ստացվել, որ հայաստանցիները գրեթե միշտ արտաքին վտանգի առաջ են կանգնած եղել և պետականություն էլ չեն ունեցել շատ հաճախ, իրենց մոտ շատ սուր է ազգային ոչ պետական ինքնությունը, որը հիմնականում հիմնված է եկեղեցու, լեզվի, հատկապես ցեղասպանությունից հետո՝ ֆիդայականության վրա: Հենց լուրջ քննարկման թեմա է լինում, մեկ էլ ասում են՝ հայ ենք, չէ՞, այսինքն՝ փակենք թեման: Էթնիկության վրա հիմնվող ինքնությունն էսօրվա զարգացող աշխարհում շատ քիչ հնարավորություն ունի զարգացող աշխարհի հետ քայլելու: 
Եթե դու արտաքին վտանգի առաջ ես, նախ քո երկրի ներսում պիտի ունենաս նորմալ քաղաքական կյանք, որը քեզ թույլ կտա ունենալ նորմալ, քիչ թե շատ զարգացած տնտեսություն, իսկ սրանց առկայության դեպքում դու ռեսուրս ունես դիմակայելու արտաքին վտանգին: Եթե դու ուզում ես, որ քո բանակն ուժեղ լինի, դու դրա համար ոչ թե պիտի երգ երգես, այլ լուրջ զարգացող հասարակություն ունենաս: Եթե դու լուրջ տնտեսություն ունես, քեզ վրա կրակողը մի քանի անգամ կմտածի կրակելուց առաջ: Եթե դու ուզում ես դիմագրավել արտաքին վտանգին, դու պիտի բանակում կանոնակարգ հարաբերություններ ունենաս. բանակը համակարգ է, կրթական պրոցես է, ոչ թե ինքնադրսևորման տեղ, իսկ երբ մեզ մոտ քննադատվում են ոչ կանոնակարգ հարաբերությունները, քննադատողներին ասում են՝ Ադրբեջանի ջրաղացին ջուր եք լցնում, բայց եթե կան էդ խնդիրները, դրանց մասին չխոսելով դրանք չեն վերանում, և դրանց մասին չխոսելն է Ադրբեջանի ջրաղացին ջուր լցնելը:
Քո հարցազրույցներից մեկում նման միտք ես հայտնել. «Ընդդիմադիր կուսակցությունները, տարբեր քաղաքական միավորներն ու քաղաքացիական խմբերն ինքնասահմանվելիս շատ կոպիտ ու հաստ գիծ գծեցին իրենց շուրջ և որպես ուրիշ սկսեցին ընկալել մնացած բոլորին, այդ թվում` այլ ընդդիմադիր ուժերի: Մինչդեռ ցանկալի է, որ այդ գծերը լինեին ավելի բարակ ու ճկուն: Հայաստանում մեկ բաժանարար գիծ կա, որ պետք է քաշել հստակ ու կոպտորեն` սահմանադրականությունն ընդունող քաղաքացիների և այն մերժող խմբիշխանության, իրավահավասարությունը ճանաչողների և իրավական խտրականություն արտադրողների, ազատության և իշխանության միջև գիծը»: Զրույցի սկզբում խոսեցինք հարաբերությունների փոփոխության մասին: Եթե ամփոփելու լինենք, ի՞նչ ես կարծում՝ այժմ այս գծերը ավելի բարակ ու ճկու՞ն են դարձել:
Ես ինչ-որ առումով համարում եմ, որ իմ տված հարցազրույցը մի քիչ նախանշեց դա և նաև օգնեց, որովհետև շատերը կարդացին: Դրա մասին ես երկար մտածել եմ: Երևի էդ պրոցեսի մեջ ինչ-որ մի փոքր տոկոս էլ իմ ներդրումը կա: Դա տեղի ունեցավ, բայց կարևոր է ուշադիր լինել՝ զանազան մանիպուլյացիաների չենթարկվելու համար: Ես հավանում եմ քաղաքացիական նախաձեռնությունները, որովհետև հորիզոնական են, հիերարխիա չունեն, և եթե ինչ-որ տեղ առաջնորդություն կա, դա հորիզոնական հարթության վրա է արվում: Եվ շատ հավանեցի, որ կուտակայինի պայքարի ժամանակ քաղաքացիական սեկտորի նախաձեռնությամբ կուսակցությունները եկան հարթակ: Դա խոսում է այն մասին, որ կուսակցություններն էլ գուցե ուզում են ավելի հորիզոնական հարաբերություններ ունենալ ժողովրդի հետ և նաև իրենց ներսում: Արժեքի շուրջ կոնսոլիդացիա եղավ: Ես համամիտ եմ Աղասի Թադևոսյանի ասածին, որ իր շահն իմացող մարդը օգտակար է հասարակության զարգացմանը: Ահագին կետեր կան, երբ քո շահը համընկնում է մյուսների շահին և ընդհանուր շահ է ձևավորում: Էս ուղղությամբ աշխատանք կատարելն օգտակար է էսօր, որովհետև միայն քո շահը տեսնելը մի օր քեզ է վնաս տալու: Պիտի ուրիշի շահի մեջ քո շահը տեսնես, ուրիշին էլ թույլ տաս քո շահի մեջ իր շահը տեսնել: Պետք է սեփական շահի և ընդհանուր շահի միջև ինչ-որ սահման գտնել: Սա լավագույնն է, որ կա քաղաքացիական նախաձեռնությունների մեջ: Կարևոր է, որ մարդիկ կարողանում են ընդհանուր շահը և մասնավոր շահը համատեղել, և էդ ընդհանուր շահը չի սահմանափակվում երեսուն-քառասուն հոգով: Էնպես որ՝ էսօր Հայաստանում ուրիշի շահին նպաստելը շատ կարևոր է հենց քո շահի համար, եթե չես առաջնորդվում խմբիշխանության շահերով:
Ստեղծված իրավիճակից դուրս գալու ի՞նչ ելք կամ տարբերակ ես տեսնում:
Էսօր քաղաքականություն ծավալելու համար անբարենպաստ են պայմանները: Հարմար դաշտ չկա քաղաքականություն ծավալելու համար, իսկ դա նշանակում է, որ պիտի նախ էդ դաշտը ստեղծել. դա էլ երևի նշանակում է, որ պետք է մի քիչ ուրիշ տեսանկյունից նայել էս ամեն ինչին: Մենք անընդհատ սահմանադրականությունից ենք խոսում, ասում ենք, որ նրանք քրեաօլիգարխիա են, բայց ինչ-որ շատ ենք սևեռվել էս մի քանի բանի վրա: Երևի էն մարդիկ, ովքեր ազատ են, պիտի սկսեն ուրիշի շահի և իրենց հասարակական կյանքի նկատմամբ ավելի ուշադիր լինել: Եթե նման բաները հնարավոր լինի տարածել, ապա գործող վարչակարգը կդադարի ակտուալ լինելուց: Երևի պետք է ոչ թե մտածել, թե ինչ հնարավորություն ունենք, այլ մտածել, որ բոլոր հնարավորություններն ունենայինք՝ ինչ կանեինք: Եթե շատ մարդկանցով որոշենք՝ ինչ է պետք անել, միգուցե ռեսուրսներ գտնվեն: Քաղաքականությանը նայելու դիտանկյունը վերաիմաստավորելու կարիք կա, որովհետև էն, ինչ փորձել են կուսակցություններն ու նախաձեռնությունները, այլևս քիչ է:
Ինքս էլ չգիտեմ՝ ինչ է պետք անել: Նման հարցերը պետք է հնարավորինս շատ մարդու կարծիքների միջոցով որոշել: Եթե մարդը մասնակցում է որոշման կայացմանը, ինքն էլ հանձն է առնում էդպես ապրելու:
«Հարցազրույց Հայաստանի հետ» հարցազրույցների շարքի մյուս նյութերը
‘