‘«Հարցազրույց Հայաստանի հետ»: Հայկ Հակոբյան. Ամեն ինչ սկսվում է խաղից’

10058

Հողմիկի հեթանոսական տաճարական համալիրի, հնագույն օրակուլների, մարդկային զոհաբերությունների, Խալդիի տաճարում գտնված русская водка-ի, հնագիտական պեղումների տեխնիկայի մասին

Պատմական գիտությունների թեկնածու Հայկ Հակոբյանի հետ զրուցեց Ռիմա Գրիգորյանը

Պարո՛ն Հակոբյան, Հողմիկի հեթանոսական տաճարի պեղումներն սկսեցիք 1987 թվականից: Կպատմե՞ք, թե ինչպես հայտնաբերեցիք հեթանոսական տաճարը, ինչպես սկսվեցին պեղումները:

-Հողմիկի հնավայրը հայտնաբերվել է խորհրդային տարիներին: Այս տարիները թեև արդեն մայրամուտին էին մոտենում, բայց գիտության համար գործում էին բավական լավ օրենքներ, որոնցից մեկը նախատեսում էր, որ Խորհրդային Միության տարածքում որևէ խոշոր շինարարական օբյեկտ կառուցելու դեպքում նախ և առաջ հնագետները ստուգում են այս ապագա օբյեկտի տարածքը, որպեսզի հանկարծ ընդերքում չլինեն հնագիտական արժեքավոր նյութեր, իսկ եթե այդպիսիք ի հայտ են գալիս, հարկավոր է պեղել, ամրագրել, տեղում կոնսերվացնել կամ համարակալելով մասերը՝ տեղափոխել մի այլ ապահով վայր: Հողմիկի տարածքում պիտի կառուցվեր Կապսի ջրամբարը, ենթադրաբար՝ Ախուրյանի վերին հոսանքում: Դա ներառելու էր Թորոս, Ջրաձոր, Հողմիկ, Կապս և Մարմաշեն գյուղերը: Հնագիտական գլխավոր կազմակերպությունը, ինչպես և մեր օրերում` ՀՀ Գիտությունների ակադեմիայի Հնագիտության և ազգագրության ինստիտուտն էր, որն այդ ժամանակ ուներ մի հետաքրքիր բաժին՝ նորակառույցների հնագիտության բաժին: Արտասահմանյան երկրներում վաղուց ի վեր գոյություն ունի հնագիտական նման ծառայություն` Salvage archaeology, այսինքն՝ փրկարարական հնագիտություն, իսկ մեզ մոտ, ցավոք, այժմ արդեն գոյություն չունի` կախված պետական շինարարության տեմպերի կտրուկ նվազումից և համապատասխան ֆինանսավորման աղբյուրի չքացումից: Երբ որևէ շինարարական օբյեկտի կամ պատահաբար մեկի կողմից ստեղծվող օբյեկտի տարածքում հանկարծ հնություններ էին բացվում, անհրաժեշտ էր դրանք փրկել ոչնչացումից, այլ կերպ ասած` փրկել դրա վերաբերյալ ինֆորմացիան՝ լուսանկարելով, չափագրելով, մանրամասն նկարագրելով, հնարավորության դեպքում` մոդելավորելով:

Այդպես, երեք հնագետ ընկերներով (մինչ այդ մենք երկար տարիներ մեր ուսուցչի` հայագետ Գևորգ Տիրացյանի գլխավորությամբ, պեղում էինք հին Արմավիրում,  որ հիանալի դպրոց էր, փորձ և գիտելիք, հնագիտական պեղումների բարձր տեխնիկա ձեռք բերելու համար) ուղարկվեցինք նախկին Ամասիայի շրջան` Ջրաձոր և Հողմիկ գյուղերի սահմանագլխին գտնվող ընդարձակ դաշտը: Մեր գործուղման խնդիրը մասամբ նաև քաղաքական երանգավորում էր ստանում՝ ինչպես քիչ անց կռահեցինք: Գոյություն ուներ բավական հայրենանվեր մարդկանց խումբ ( դեռևս կանաչներ չէին կոչվում, բայց «կանաչում էին» կամաց-կամաց), որն ասում էր, որ եթե ջրամբարն ընդգրկեր նախնական չափով պլանավորված իր մաքսիմալ ակվատորիան (ջրային հայելին), ապա անսպասելի մի բան տեղի ունենալու և ջրամբարտակի պատերը կործանվելու դեպքում սա ճանապարհին կսրբեր մի քանի գյուղ:

Արդ, մենք պիտի հետազոտեինք և ստուգեինք, թե արդյոք ջրով ծածկվելիք տարածքում որևէ հին մշակութային մնացորդ կա՞, թե՞ ոչ:  Ընկերներով որոշեցինք ստուգել այդ հարթ դաշտը, որը Իլլի գետի աջ ափին էր: Մի տարածք էր, որի վրա, ինչպես համոզվեցինք, առատորեն փռված էր ջարդված կավամանների բեկորների, այլ կերպ ասած` խեցեղենի մի մեծ համալիր: Փոքրիկ բեկորներ էին: Անփորձ աչքը դժվար կարող է նկատել այս բեկորները, դրանց վրա ուշադրություն դարձնել և որոշել, որ դրանք ոչ թե քարեր են, այլ թրծված կավամանի ջարդված բեկորներ:

Իսկ բեկորները ինչպե՞ս են հայտնվում դաշտում:

-Ամեն տարի  ժամանակակից գյուղատնտեսական տեխնիկան աշխատելով` վարում է հողը, մոտավորապես 25-30 սմ խորությամբ ներթափանցում նրա ընդերքը և շուռ տալիս հողի շերտերը, որի հետևանքով այդ բեկորները դուրս են գալիս հողի մակերևույթ, իսկ եթե ընդերքում եղել է մի ինչ-որ բնակելի կամ պաշտամունքային համալիր, որևէ տաճար, որևէ արտադրական կառույց, ապա անպայման մարդիկ օգտվել են զանազան պիտույքներից, այդ թվում՝ կավամաններից, քանի որ ամենաէժան նյութը, որից կարելի էր շատ բան ծեփել կամ կառուցել, հազարամյակներ շարունակ եղել է կավը: Գոյություն ունի չգրված օրենք. եթե մոտավորապես քսան քառակուսի մետրի վրա գտնում ես ջարդված խեցու առնվազն տասը բեկոր, ապա իմաստ ունի տեղում փոքրիկ հետախուզական պեղումներ անել, ասենք՝ մեկ մետրը մեկի վրա, քառակուսի բացելով խորանալ մեկ մետր խորությամբ և ստուգել, թե ընդերքում ինչ կա: Քո ընկերը քեզնից մի փոքր այն կողմ անում է նույնը՝ հետախուզում, ապա՝ պեղում, այսինքն՝ ամբողջ տարածքը քիչ թե շատ ներառվում է հնագիտական ուսումնասիրության մեջ: Եթե խեցիների թիվը քիչ է (իհարկե, մենք այդպես կոպիտ չենք հաշվում), ապա տեղում ուղղակի պատահական են հայտնվել, բայց Հողմիկում խեցիները շատ էին, և դա ցույց էր տալիս, որ տեղում որևէ կառույցի հնարավորությունը շատ մեծ կարող էր լինել: Օգոստոս ամսվա սկզբին մենք սկսեցինք պեղումներ, ընդ որում՝ բավական հոգնած էինք թե՛ ֆիզիկապես, թե՛ բարոյապես, որովհետև դրանից առաջ արդեն պեղել էինք ևս երկու տարբեր հնավայրերում, որոնցում ուսումնասիրության շարունակումը հրատապ էր համարվում. պետությունը բանականության սահմաններում շռայլ էր, և նման երկարատև կամ շարունակական պեղումների հնարավորություններ կային:

-Ի՞նչ արդյունքներ տվեցին առաջին պեղումները:

 Առաջին մի քանի ժամվա պեղումները բացեցին քարե սալահատակ: Առաջին կասկածն այն էր, որ կարող է ժայռ լինել, երկրորդը՝ մշակած ժայռ, որ արդեն լավ է, երրորդը արդեն կասկած չէր. եղավ այն, որ բացեցինք մոտավորապես երկուսուկես մետր լայնությամբ, տասներեք մետր երկարությամբ մի ծիսական հարթակ՝ քարից, բարձր սալերով, որի առաջ արդեն սյունազարդ համալիր էր: Դատելով խեցեղենի ֆակտուրայից՝ դահլիճը կառուցվել էր մ.թ.ա. 2-րդ դարում, իսկ խեցեղենը դրամի նման թվագրող նյութ է հնագետի համար: Ժամանակին՝ ուշ միջնադարում և ընդհուպ մինչև տասնիններորդ դարը, դա նետում էին որպես անհրապույր մի բան, բայց հիմա դա մեզ ամենաթանկ ինֆորմացիան է տալիս, առավել ևս՝ երբ այլ ինֆորմացիա տվյալ պահին չի լինում: Առաջին արդյունքներից հետո էլ հասկացանք, որ մնալու ենք Հողմիկ գյուղում, և հիմա արդեն հասկացա, որ 27 տարի է՝ ես մնացել եմ այդ գյուղում: Ընկերներիցս մեկը տեղափոխվեց Միացյալ Նահանգներ, մյուսը՝ Սանկտ Պետերբուրգ, հետո վերադարձավ, էնպես որ՝ մենք գիտական-ընկերական հարաբերությունների մեջ ենք, բայց այնպես ստացվեց, որ ես մնացի Հողմիկում:

— Շուրջ 13 տարի պեղումներ չեղան. այդ ընթացքում ի՞նչ վիճակ էր Հողմիկում:

 Խորհրդային Միության փլուզումից հետո Հողմիկում պեղումներ չիրականացվեցին՝ 1993 թվականից մինչև 2006 թվականի սկիզբը, որովհետև մարդիկ անգամ հաց չունեին ուտելու համար, դժվար պայմաններ էին, բայց ամեն տարի ես գնում էի Հողմիկ՝ հետախուզական աշխատանքներ կատարելու, որոնք պահանջում են նվազագույն ֆինանսավորում, բայց մասնագիտական ուշադրություն և նվիրում: Արդեն մեզ հայտնի էին, որ բացվել են մի քանի անտիկ /հելլենիստական և Արշակունի ժամանակաշրջանների/ շինություններ, նաև հույսեր և նշաններ երևացին, որ շինությունների շրջակայքում անպայման կլինեն նաև մյուսները:

Մինչև պեղումները և հետագա մի քանի տարիներին ամեն տարի տրակտորը վարել էր հնավայրում, տեղացիները  ցանել և ստացել էին զանազան տեխնիկական կուլտուրաներ, անասնակեր և հացազգիներ (դա ալպյան մարգագետինների գոտի է, և գյուղացիների ապրուստի հիմնական միջոցը անասնապահությունն է), ինչի հետևանքով նորից շրջվել էր հողը, և մենք ակնկալում էինք, որ հնավայրի ընդերքից կարող էին դուրս գալ ոչ միայն փոքր խեցիներ, այլև մեծ քարաբեկորներ. այդպես էլ տեղի ունեցավ, և բարեբախտաբար՝ ամեն տարի, անգամ պեղումների համար անհնարին տարիներին, տեղում մենք ստուգում և վերահսկում էինք հնավարից ելնող տվյալները: Ելնելով հնագիտական իրերի առատությունից՝ երկու տարի հետո հնավայրում արգելվեց որևէ գյուղատնտեսական կամ շինարարական աշխատանքի իրականացում, իսկ գյուղացիների հողակտորները փոխարինվեցին ավելի հեռվում գտնվող նոր հողամասերով:

Հնավայրը կոչում եք տաճարական համալիր. ի՞նչ է դա ենթադրում, այնտեղ մարդիկ ի՞նչ գործունեություն են ծավալել:

Պարզվեց, որ հնավայրը տաճարական համալիր է, այսինքն՝ բնակավայրից դուրս գտնվող սրբազան տարածք, ինչպիսին, համեմատության համար նշենք, այսօր Էջմիածնի վանքն է (իհարկե, այլ գաղափարախոսության և ժամանակի կրող լինելով՝ ի տարբերություն Հողմիկի հեթանոսական սրբավայրի): Պատկերացնենք նման մի կառույց հեթանոսական շրջանում. սպասարկող անձնակազմը` հին հոգևորականությունը, եկել է աշխատանքի, հետո երեկոյան փակել այդ կառույցի մուտքերը և գնացել տները, որոնք պիտի լինեին անտիկ դարաշրջանի մերձակա գյուղերում: Այդ գյուղերի տեղայնացումը ուսումնասիրությունների ընթացքում ևս պարզվեց. մոտավորապես մեկից երեք կիլոմետր շառավղով տարբեր ուղղություններով Իլլի գետի ափին հարևանող քարափի վրա՝ Ջրաձոր, Հողմիկ, Թորոս գյուղերի տարածքում, նաև Հողմիկին արևելքից հարևան Գոգովիտ գյուղերի ընդերքում:

Ինչե՞ր հայտնաբերեցիք և պարզեցիք պեղումների առաջին փուլում՝ մինչև 2006 թվականը:

Մեր պեղումներով մենք արդեն պարզել էինք, որ սա բավական մեծ տաճարական համալիր է, այնքան մեծ, որ կառուցվել է երկարատև ժամանակի ընթացքում, անընդհատ նորացվել, և ոչ միայն հին կառույցներն են թարմացվել, որը շատ բնական պիտի լինի, այլև մի համալիրի կողքին ավելացել է մյուսը, հետո՝ մեկ ուրիշը և այդպես շարունակ: Եվ 1992 թվականի վերջին մենք բացել էինք երկու համալիրներ, որոնք իրարից բաժանվում էին փողոցով, կամ ավելի ճիշտ կլիներ այն անվանել նրբանցք: Այս երկու համալիրներն ընդհանուր հորինվածքով իրար շատ նման են: Երկուսում էլ կան բազմաթիվ և զանազան բնույթի շինություններ: Մենք առաջին պեղված համալիրը պայմանական կոչեցինք «Արևելյան», իսկ մյուսը՝ «Արևմտյան»: Չէինք մտածում, որ հետո` «Արևմտյան»-ից արևմուտք էլ պիտի ուրիշ համալիր բացենք (առաջ անցնելով նշենք, որ այս նոր համալիրը պայմանական կոչված է արևմտյան տեղամաս): Համալիրներում գործում էր հետևյալ օրինաչափությունը, որ գործում է նաև հետագայում բացված տարածքներում. համալիրի կիզակետը՝ ֆոկուսը, մեծ սրահն է կամ միմյանց կից մի քանի սրահները: Առանձին դեպքերում դրանց փոխարինում է ներքին մեծ ընդարձակ բակը՝ մի բան, որ շատ հետաքրքիր է, քանի որ գրականությունը ուսումնասիրելով՝ ես տեսա, որ  Վանի թագավորության ժամանակաշրջանում կիզակետը եղել է կա՛մ գլխատունը, կա՛մ ներքին բակը(ըստ ճարտարապետ Կորյուն Ղաֆադարյանի): Նույն բանը Մերձավոր Արևելքում գոյություն է ունեցել նաև անտիկ ժամանակաշրջանում և դրանից ավելի վաղ` մ. թ. ա. 1-ին հազարամյակի սկզբներին, օրինակ,  Միջագետքում: Բայց եթե այնտեղ ավելի տարածված էր բակը՝ որպես ճարտարապետական հորինվածքի ծավալատարածական կիզակետ, Հայաստանում այն հիմնականում շեշտված է կենտրոնական սրահով՝ ելնելով Հայաստանի բնակլիմայական պայմաններից: Սրահները շրջապատված էին ավելի փոքր չափի սենյակներով. պայմանականորեն «սենյակ կոչենք», սակայն նեղ առումով այսօր սենյակ ասելով՝ հասկանում ենք տեղ, որտեղ մարդիկ ապրում են՝ քնում, ուտում, հանգստանում, հյուրեր ընդունում, իսկ տվյալ դեպքում դրանք բոլորովին այլ բնույթի կառույցներ են եղել: Կենտրոնական սրահներին Հողմիկում հարևանում էին միջանցքներ, որոնցով կարելի էր անցնել մի կառույցից դեպի մյուսը, և պահեստային շենքեր. ընդ որում՝ շենքերի մի զգալի մասը դռներ չի ունեցել, և շենքի մեջ իջնում էին վերևից՝ փայտե աստիճաններով: Բացված հիմնական շինությունները 1987-1989 թթ. ցույց տվեցին, որ մի շարքի վրա կան երեք  մեծ սրահներ, որոնցից մեկում գտանք օստրոկոն` խեցուց տափօղակ, որի վրա հունարեն այբուբենի տառերին շատ նման չորս նշաններ էին խազված՝ թրծելուց հետո, և դրա մանրակրկիտ ուսումնասիրությունը և վերծանությունը ցույց տվեցին, որ գործ ունենք Տիրի կամ Ապոլոնի տաճարական սրահի հետ: Մենք ենթադրում ենք, որ մյուս սրահները պիտի նվիրված լինեն հայկական հեթանոսական պանթեոնի եռյակի հաջորդ երկու աստվածներին՝ Արամազդ-Զևսին, Անահիտ-Աթենասին: Դրա մասին էր վկայում զոհասեղաններից մեկի առաջ՝ սալահատակի եզրին գտնված եղջերուի գանգը՝ եղջյուրները վրան, որն այրել էին՝ որոշակի ծես կատարելով, և հետո կրակը հանգցնելու համար մի մեծ քար դրել զոհաբերված կենդանու գլխի վրա: Բացված զանազան իրեր, խեցեղեն, ուրիշ կենդանիների մնացորդներ, որոնք դրված էին մաստաբայի, այսինքն՝ պատին կցակառուցված ցածր քարե թմբի վրա, ցույց տվեցին, որ հավանաբար մենք գործ պիտի ունենանք մի իգական կարևոր աստվածության հետ, և այդ տաճարը պայմանական կոչեցինք Անահիտ աստվածուհու անունով, քանի որ տվյալ կենդանին հին աշխարհում նվիրված էր կա՛մ Անահիտ, կա՛մ Աստղիկ աստվածուհիներին: Ընդ որում՝ տաճարական այս սենյակի հարևանությամբ դեռևս 1992 թվականին մենք գտել էինք Միհր աստծո կավե արձանիկը (նրա մասին տվյալներն արդեն հրատարկվել են և՛ մեզ մոտ, և՛ արևմուտքում), որը ցույց է տալիս, որ Անահիտի և Միհրի տաճարական շենքերը հարևանել են իրար: Եվ այսպես, ուսումնասիրությունները բաց արեցին ոչ միայն տաճարական հսկայական շենքեր և նրանց սպասարկող փոքր կառույցներ, այլև շատ շենքերում բացվեցին յուրահատուկ տիպի սեղաններ, տարբեր ձևի արկղեր, որոնք մի ընդհանուր տերմինով մենք կոչում ենք զոհասեղաններ: Հայաստանում մինչև այդ անտիկ շրջանի զոհասեղաններ չեն ուսումնասիրվել, որովհետև պեղումներից նման նյութեր դուրս եկած ուղղակի չեն եղել, կամ եթե դուրս եկած էլ եղել են, դրանց վրա պատշաճ ուշադրություն չեն դարձրել կամ վերագրել ավելի վաղ ժամանակաշրջանի: Արդեն 2006 թվին մենք ունեինք բավական մեծ մակերեսով (80 մետրը 80 մետրի վրա) բացված համալիր: Այս «Արևելյան» համալիրից որոշ հեռավորության վրա պեղել էինք առանձին դամբարաններ, այսինքն՝ ինֆորմացիա ունեինք ոչ միայն համալիրի, այլև համալիրը կառուցողների և սպասարկողների վերաբերյալ: Ընդ որում՝ հետաքրքիր է, որ այս տեղանքը՝ մինչև Ջրաձոր գյուղը, դեռևս բնակելի էր առնվազն վաղ բրոնզի դարից, տվյալ դեպքում՝ Ջրաձորում մեր գտած նյութերը՝ վաղբրոնզեդարյան կրակարանների կենդանակերպ պատվանդաններ էին: Երբ մեզ հաջողվի ժամանակի շղթայի մեջ բացակայող օղակները լրացնել, կկարողանանք տեսնել մի անընդհատ շղթա՝ հնագույն ժամանակներից մինչև մեր օրերը:

Իսկ բնակավայրի հետ կապված  որևէ կարևոր հանգամանք պարզե՞լ եք այս տարիների ընթացքում:

Հետախուզական ժամանակաշրջանում գյուղում արդեն ձեռք բերած ընկերների հետ հին տների տարածքով շրջելիս  բուխարիի մի սրբատաշ քար տեսանք, որի վրա 1763 թվականի հայերեն ժլատ, բայց հույժ կարևոր արձանագրություն կար (ցավոք, քարն այժմ գերանաշեն տան հետ միասին  անցել է հողի տակ): Դա կարևոր էր նրանով, որ Արևելյան Հայաստանի ճնշող մասը` օսմանցիների ու կովկասյան լեռնականների ասպատակություններից հետո, տասնութերորդ դարի ընթացքում հայաթափ էր եղել, ամայացել, յուրացվել քոչվորներով: Բայց, ինչպես հիշյալ վիմագրից երևում է, երբ տասնիններորդ դարում Հողմիկ գյուղ էին Արևմտյան Հայաստանից գաղթել մշեցիներ և ալաշկերտցիներ, գյուղում դեռևս մնում էին ալաշկերտցիներ, որոնք օգտագործել էին բուխարիներ, որոնց վրա էլ հայերեն արձանագրություններ կային: Այնպես որ, ըստ էության՝ գյուղի տարածքում զուգահեռ մենք սկսեցինք նաև ազգագրական փոքրիկ ուսումնասիրություն կատարել, որտեղ հին ձիթհաններ, կենտրոնում գլխատուն ունեցող այլ հետաքրքիր շինություններ կան, եկեղեցի՝ կառուցված 18-րդ դարի վերջին կամ 19-րդ դարասկզբին` արևելյան խորանի աջ կողմում հետաքրքիր մի արձանագրությամբ:

Ինչպե՞ս հնարավոր դարձավ պեղումների վերսկսումը:

Նախորդ տարիներին արված պեղումները և պեղված նյութերի ուսումնասիրությունը և մշակումը զանազան հարցեր բերին ասպարեզ, որոնց պատասխանը տալու համար պահանջվում էին գումարներ՝ դաշտային ուսումնասիրությունները շարունակելու միտումով: Այս ճանապարհին մեծ քայլ կատարեց ՀՀ կառավարությունը: Հիմա շատ են քննադատում նրան, և իրավացի, բայց  լինենք անկեղծ ու հիշենք, որ 2006 թվականին վարչապետ Անդրանիկ Մարգարյանը ձևավորեց նվիրատվական ֆոնդ՝ ուղղված հայ գիտությանը և հայ մշակույթին, և ֆոնդի միջոցներով Գիտությունների ակադեմիայի Հնագիտության ինստիտուտի մի քանի արշավախումբ, իհարկե՝ շատ մինիմալ ծախսերով, շատ փոքր, երկչոտ քայլերով, սակայն վերսկսեց պեղումները այն հնավայրերում, որոնք երկար տարիներ չէին պեղվել, բայց պեղել պետք է, որովհետև հնավայրը, որը պեղվել և թողնվել է, կա՛մ պեղված չէ ընդհանրապես, կա՛մ ՀՀ-ի պես դինամիկ զարգացող երկրում շինարարական տեխնիկայի՝ հողի մեջ թափանցելուց կարող է ոչնչանալ: Նման հնավայրերը, որոնք մի անգամ արդեն պեղված են, Արևմուտքում կոչվում են feature և պետության ուշադրության կենտրոնում են գտնվում: Այսպիսի մի  feature էլ Հողմիկն էր, և երկարատև ընդմիջումից հետո այն շարունակեց պեղվել 2006-ի օգոստոսից: Մշակվել էր պեղումների որոշակի ստրատեգիա. շարունակել պեղել պեղված հատվածի հարևանությամբ բոլոր կողմերից մաս-մաս՝ զուգահեռաբար ընդարձակելով պեղված մակերեսը և մեր ինֆորմացիան տվյալ համալիրների վերաբերյալ: Ապա ծրագրավորվում էր անցկացնել առանձին զոնդաժ հնավայրի տարբեր հատվածներում՝ համալիրից մի քանի տասնյակ մետր հեռավորության վրա՝ հասկանալու համար, թե համալիրի սահմանները մինչև ուր են ձգվում: Եթե նախկինում կասեի, որ համալիրի տարածքը 10 հեկտարի է հասնում, հիմա կասեմ՝ առնվազն 15, եթե ոչ ավելի. ընդ որում՝ համալիրների ընդհանուր համակարգի սահմանները հյուսիսում անցնում են ժամանակակից հողաշեն ճանապարհից, որ տանում է, մի կողմից, դեպի Ջրաձոր և Գյումրի, իսկ մյուս կողմից՝ դեպի Թորոս և Աշոցք՝ ենթամարզի կենտրոնը: 

-Տաճարի պեղումների ընթացքը տեխնիկապես ի՞նչ բնույթ ունի:

Հնավայրը, որը նման չէ այլ հնավայրերի, հետևաբար՝ անկանխատեսելի շատ մանրամասներ կարող է տալ, տեխնիկապես միշտ էլ բարդ  է պեղել: Մեծ է հնավայրում որևէ հին մասունք վերացնելու վտանգը, եթե արագ չկողմնորոշվես հնավայրի մատուցած անակնկալների և հանելուկների մեջ: Մարդու ուղեղը աշխատում է բարդը պարզեցնելով, որը միշտ չէ, որ արդյունավետ է, այլ երբեմն նույնիսկ սխալ է. չի կարելի պարզացնել մի բան՝ հեռացնելով շատ մանրամասներ, մինչև չես հասկացել՝ դա ինչ է. ինչպես հաճախ շատ սրբագրիչներ, խմբագիրներ պնդում են, թե այս կամ այն նախադասությունը ավելորդ է: Բայց նրբերանգերը ոչնչացնելով՝ երբեմն ոչնչացնում է հիմնական գաղափարը. երբեմն նրբերանգը ավելի կարևոր է, քան, ինչպես թվում է առաջին հայացքից, հիմնական միտքը: Նույնը հնագիտության մեջ է. եթե չես հասկացել՝ ինչ ես պեղում, մտածիր, մոդելավորիր, հասկացիր՝ հետո նոր պեղիր:  Իհարկե, հայ հնագետները այս առումով շատ արագ են պեղում, շատ արդյունավետ, և հայ հնագիտական դպրոցը մերձավորարևելյան լավագույն հնագիտական դպրոցներից մեկն է՝ օտարների կարծիքով:

Հողմիկի պեղումները և ուսումնասիրությունները ի՞նչ նվաճումներ են բերել հայագիտության ոլորտում:

Մեր հիմնական նվաճումը այդ տարիներին եղավ այն, որ մենք կարողացանք հասկանալ և հասկացնել հայագիտությանը, թե ինչ է տաճարը: Մինչև այդ իմ ուսուցիչը` Գևորգ Տիրացյանը, որը շատ խորացած էր հին Հայաստանի մշակույթի զանազան հարցերում, իր նշանավոր «Культура древней Армении» գրքում (1988թ.) գրում է հետևյալ ուշագրավ տողերը. «Ի՞նչ է հին հայկական տաճարը. արդյո՞ք դա հունական տաճարների տիպի տաճար է, թե՞ ոչ»: Նման հարցադրում էր կատարում, որովհետև մինչև այդ գտնվել էր ընդամենը մի լիարժեք հին տաճար՝ բոլորիս հայտնի Գառնիի տաճարը՝ կառուցված հունահռոմեական ոճով, որը 1679 թ. երկրաշարժից հետո ինչքան էլ կործանված լիներ, նրա ստիլոբատը (բարձր, սյունաշարով զարդարված հարթակը) կանգուն էր, սյուները` մակերևույթին, նրանց խոյակները, ծածկի քիվը երևում էին: Մենք գիտեինք, որ դա հունահռոմեական տիպի տաճար է, ընդ որում՝ Խորհրդային Միության տարածքում` երջանկահիշատակ Ալ. Սահինյանի վերակառուցումից հետո՝ հունահռոմեական տիպի միակ կանգուն տաճարը: Հետո Հռիփսիմեի տաճարի վերակառուցումների ուսումնասիրությունների ժամանակ տաճարի հիմքերում բացվեցին հետաքրքիր քարեր, որոնք շատ նման էին Գառնիի տաճարի դետալներին, բայց մի տարբերությամբ, որ Գառնիի տաճարը կառուցված է որձաքարից՝ բազալտից, իսկ Հռիփսիմեի տաճարի հիմքի այս քարերը տուֆից էին, այսինքն՝ դա մի ուրիշ շենք էր: Եվ ենթադրվեց, որ Հռիփսիմեի տեղում պիտի լիներ Գառնիի տաճարին նմա մի այլ տաճար` նվիրված Տիրին: Ենթադրվում էր, որ Տիրի մի նման տաճար գոյություն է ունեցել Զվարթնոցի տաճարի տեղում կամ մերձակայքում, բայց թե՛ Հռիփսիմեի տաճարի հիմքում, թե՛ Գառնիի հիմքում այդ դետալները հունահռոմեական տիպի էին: Տեկորի տաճարը ևս ուներ հունահռոմեական տիպի մանրամասներ: Ի դեպ, ճարտարապետների մի մասը, մասնավորապես՝ նշանավոր մասնագետ Մուրադ Հասրաթյանը, ասում է, որ Տեկորը գուցե վերջին հեթանոսական և առաջին քրիստոնեական տաճարներից մեկն է եղել ոչ միայն Հայաստանում, այլև քրիստոնյա Արևելքում: Եվ այս փաստերի համատեքստում Տիրացյանը էսպիսի մի հարցադրում էր անում՝ թե շատ հնարավոր է, որ Հայաստանի հին տաճարները եղել են հունահռոմեական ոճի, որովհետև անտիկ ժամանակաշրջանին վերաբերող այլ ոճի տաճարներ, ըստ էության, մենք դեռ չենք գտել: Մեր ուսումնասիրությունները թույլ տվեցին ճշտել մեր ուսուցչի դրույթը, որից ինքը շատ ուրախացած էր՝ իմիջիայլոց: 1988 թվականին, երբ նա այցելեց Հողմիկ և տեսավ նոր բացված սյունազարդ դահլիճները, ասաց՝ վերջապես գտնվեց շղթայի այն օղակը, որը բացակայում էր: Ըստ էության՝ Վանի թագավորության ժամանակաշրջանի շենքերը և վաղմիջնադարյան հայկական կառույցները, մասնավորապես՝ Դվինի կաթողիկոսական պալատները՝ հյուսիսից և հարավից, Դվինի Մայր տաճարը և էլի ուրիշ շինություններ շատ նման են իրար, բայց հարց է առաջանում՝ հազար տարվա հեռավորությունից ինչո՞ւ պիտի իրար նման լինեն: Երևի ինչ-որ օղակ է եղել, որը փոխանցել է հորինվածքը մի բևեռից մյուսը: Եվ Հողմիկը ցույց տվեց, որ այստեղ պեղված սյունազարդ դահլիճներն այն օղակն են, որոնցից անցում է կատարվել դեպի հաջորդ՝ վաղքրիստոնեական դարաշրջան: Հողմիկում կատարված ուսումնասիրությունները ցույց տվեցին, որ հեթանոսական շրջանի հայկական տաճարները հիմնականում նման են եղել Վանի թագավորության ժամանակաշրջանի տաճարներին, մասամբ նաև նման են Աքեմենյան Պարսկաստանի տաճարներին: Դա չի նշանակում, որ նման են պարսկական տաճարներին, այլ ընդհանուր մերձավորարևելյան մի տիպի, որ կոչվում է բարավորային` արխիտրավային (շինությունները կարող են ունենալ կա՛մ թաղածածկ, կենցաղային մակարդակի վրա սրա հոմանիշն է դալարը կամ դալանը` պարսկերենից փոխառված մի բառ, կա՛մ հարթ ծածկ՝ հորիզոնական գերանների միջոցով, որ նստում են շենքի պատերի, իսկ շենքը մեծ լինելու դեպքում փոխանցող կետերի՝ սյուների վրա):  Հողմիկի շինությունները բարավորային տիպի են, այսինքն՝ ունեցել են հարթ ծածկեր՝ բացառությամբ երեք հիմնական շենքերի, որտեղ հետաքրքիր մի երևույթ մենք տեսանք, որը հետո նկատվեց Շիրակի մի այլ ուշագրավ հնավայրում՝ Բենիամին գյուղի մոտ: Եթե դահլիճում ունենք ութ սյուն, ապա ենթադրվում է, որ համաչափության համար դրանք պիտի հավասար հեռավորության վրա գտնվեն իրարից: Հողմիկում երեք հիմնական տաճարների կենտրոնական չորս սյուներն իրարից ավելի հեռացած են. սա թույլ է տալիս ենթադրել, որ այս միջոցին եղել է մի յուրահատուկ ծածկ՝ չորս սյուների վրա կանգնած. նա կարող է կոնստրուկցիայով շատ նման լինել կրակի զրադաշտական տաճարներին կամ մեր առաջին եկեղեցական շինություններին, որոնց լուծումը այսպիսին է. սյուների վրա կանգնած շրջանակը տրոմպի միջոցով է անցնում դեպի գմբեթը, ընդ որում՝ սկզբում, հավանաբար՝ փայտի գմբեթը, որը շատ նման է գլխատանը: Միայն ավելի ուշ` վաղ միջնադարում, հայ ճարտարապետության մեջ առագաստով անցում կատարվեց չորս անկյուններից դեպի գմբեթի թմբուկը: Սա մի հետաքրքիր երևույթ էր, որ անտիկ Հողմիկի համալիրում առանձին շենքեր ունեցել են գմբեթանման կենտրոնական հատվածներ և ավելի շեշտվել են տվյալ տարածքի մյուս շենքերի նկատմամբ՝ նրանցից ավելի բարձր դիրք գրավելով:

-Փաստորեն Հողմիկի պեղումների արդյունքում լրացվեց մինչ այդ եղած բացը տաճարների մասին: Այնուամենայնիվ, ի՞նչ է պետք հասկանալ տաճար ասելով, քանի որ Դուք ասում էիք, որ վերջապես հնարավոր եղավ հասկանալ՝ ինչ է տաճարը:

Պետք է տարբերակել, թե ինչ ենք հասկանում տաճար ասելով՝ նեղ առումով և լայն առումով: Նեղ առումով բոլորս գիտենք՝ Գառնիի տաճար, Էջմիածնի Մայր տաճար, Թալինի Կաթողիկեի, Օձունի բազիլիկ գմբեթավոր շենք: Լայն առումով՝ տաճար ասելով՝ կարող ենք հասկանալ մի համալիր՝ իր չափերով վանական համալիրի տիպի, կամ անգամ մի քաղաք-պետություն, որոնք ունեցել են զանազան ինֆրաստրուկտուրաներ՝ տնտեսական, քաղաքական, վարչական, բնակելի կենսապահովման, կոմունիկացիաներ և այլն: Մեծ տաճարական կենտրոններն ունեցել են իրենց հյուրանոցները, հիվանդանոցները, անկելանոցները, արտադրական կառույցները, ասենք՝ ձիթաններ, արոտավայրերը, որովհետև կենդանիների մի մասն էր զոհաբերվում, իսկ մյուսն ուղղակի խառնում էին տաճարական հոտին: Տաճարական սպասարկող անձնակազմը կամ արհեստավորները կարող էին վերամշակել տաճարական կենդանիների բուրդը, կաշին, կաթնամթերքը՝ բավարարելով հյուրանոցներում սննդամթերքի պահանջը կամ փոխանակել նշված պրոդուկտները այլ տարածքների կամ արհեստագործական կենտրոնների հետ:

Տաճարներում, մասնավորապես՝ Հողմիկում, եղել են նաև պատգամախոսարաններ (օրակուլներ), որտեղ կարելի էր պատվիրատուների համար գուշակություն անել: Այսպիսով, տաճարը, լայն առումով` զանազան շինությունների, նաև պահեստային շինությունների, թանգարանների կամ գանձատների մի ամբողջություն էր: Մենք աստիճանաբար պեղում ու վեր ենք հանում տեսականորեն մեզ բավական տեսանելի այս հեթանոսական տաճարական բարդ համալիրը, և տվյալ պահին պեղել ենք մոտավորապես 55 տաճարական շենքեր կամ «մեհյաններ», աղոթասենյակներ, պահեստներ, միջանցքներ, ներքին բակեր և այլն:

Դուք եզրակացրել եք, որ Հողմիկի հեթանոսական տաճարը կոնսերվացվել է՝ հետագայում այնտեղ վերադառնալու միտումով: Արդյո՞ք Հողմիկի հեթանոսական տաճարի բացահայտումը ամբողջովին նոր կետ է բացում այն վարկածների համատեքստում, որ քրիստոնեությունը վերացրել է հեթանոսական մշակույթը:

Նախ ասեմ, որ կարողանալով որոշակիորեն թվագրել հնավայրը՝ ցույց տվեցինք, որ այն ապրել է բավական երկար՝ մ.թ. ա 2-րդ դարից մինչև մեր թվականության 3-րդ դարի ավարտը – 4-րդ դարի սկիզբը, այն սահմանագլուխը, երբ Հայաստանում ընդունված էր քրիստոնեությունը: Հեթանոսական տաճարները, ելնելով Ագաթանգեղոսից, ուղղակի ավերվել են, սակայն իրականում աստիճանաբար ծածկվում էին, փակվում, պահածոյացվում: Մեր ուսումնասիրությունները և հայագիտական գրականության պրպտումը, խոշոր հայագետների՝ Ադոնցի, Աբեղյանի կարծիքը հաշվի առնելը՝ ցույց տվեցին, որ հեթանոսական հայկական տաճարներ ընդհանրապես չեն ոչնչացվել: Նման բան տեղի չի ունեցել. տաճարները ուղղակի ծածկվել են, որպեսզի այլևս չգործեն, որովհետև պետականորեն աշխարհայացքը փոխվում էր, երկիրն անցնում էր մի նոր գաղափարախոսության՝ քրիստոնեության, սակայն նման ագրեսիա  նախկինների սրբավայրերի նկատմամբ չկար, նույնիսկ գոյություն չունի հայոց մեջ մինչև հիմա: Այո, մենք քրիստոնյա ազգ ենք, քրիստոնեությունը մեր ինքնության կարևոր սյուներից մեկն է, բայց միաժամանակ մենք հարգել և հարգում ենք մեր անցյալը և չենք ոչնչացնում այդ անցյալը, այլ հնարավորին չափ՝ պահպանում: Որքան սեպագրեր, հունարեն ու լատիներեն վիմագրեր փրկվել են ու հասել մեր օրերը՝ նաև ագուցված լինելով եկեղեցիների պատերի մեջ: Նույն ճակատագրին է արժանացել նաև Հողմիկը: Հողմիկի համալիրում հետաքրքիր մի հին ծես է բացահայտվում: Հնավայրի տարբեր անկյուններում, տարբեր սենյակներում, երբ տաճարի դուռը շարվում-փակվում էր քարերով (տաճարի դուռը փակվում է, որպեսզի ներսում այլևս գործողություն, ծես չիրականացվի), դռան առաջ կառուցվում էր քարից սեղան, որի վրա զոհ է մատուցված: Այս իրողությունը մենք գտնում ենք պեղումների ժամանակ՝ սեղանի վրա մնացած մոխրի, կենդանիների ոսկորների միջոցով: Քուրմերը, դուրս գալով մի սենյակից հաջորդ սենյակը` համալիրի արտաքին հատվածին ավելի մոտ, նրա դուռն էլ էին նույնությամբ փակում և նրա առաջ կառուցապատում: Համազոր մի հետաքրքիր ծես մենք տեսել ենք նաև Հռոմում, երբ Կոնստանտին Մեծի հրահանգով այստեղ փակվեցին միթրեյոնները՝ Միթրային նվիրված տաճարները: Ի դեպ, սրանցից մեկին սլավոնական ազգերի տարբեր ներկայացուցիչներ ամեն տարի գալիս են հարգանքի տուրք մուծելու: Նրա նկուղային հարկը՝ գետնափոր մասը, անաղարտ մնացած միթրեյոն է, վերևի երկու հարկերը՝ եկեղեցական, քրիստոնեական շինություն են՝ նվիրված Կիրիլին և Մեթոդիոսին՝ սլավոնական այբուբենը ստեղծողներին: Նման մի բան մենք ունենք Հայաստանում. Էջմիածնի տաճարի ավագ խորանի տակ պեղումների ժամանակ բացվեց հեթանոսական կրակարան: Մեր նախնիները շատ լավ հասկանում էին՝ դա ինչ է, բայց չէին վերացրել, որովհետև շենքի կարգավիճակը ավելի է բարձրանում, եթե նույն տեղում առկա է ավելի հին սրբազան մի շինություն: Տաճարների վայրենի կործանման տեսակետը, որը ոչնչով չի հաստատված հնագիտորեն և տեսականորեն, վաղուց հերքված է մեր և մեր հետնորդների կողմից և ներկայումս ճանաչված հայագիտության մեջ: Այսպիսով՝ հայոց հին տաճարները չեն քանդվել, այլ փակվել են, որն անցյալում, ըստ էության, ծիսական առումով գուցե նույն բանն է նշանակել, սակայն՝ արված ավելի քաղաքակիրթ մեթոդներով: Պարսիկները սասանյան շրջանում, օրինակ, քարով էին լցնում տաճարները, որպեսզի դրանք չգործեին, բայց վախենում էին քանդել՝ խուսափելով աստվածների պատժից: Սա, իհարկե, չխանգարեց Շապուհ Երկարակյացին չորրորդ դարում քանդել Հայաստանի և՛ հեթանոսական շենքեր, և՛ նոր հիմնած կամ հնի հիմքերի վրա վերակառուցած քրիստոնեական մատուռներ ու եկեղեցիներ, միառժամանակ վերացնել Հայաստանի քաղաքային կյանքը:

Այսինքն՝ դա բացառի՞կ դեպք չէր, և կարելի է նույնը ասել մյուս տաճարների մասին և՞ս:

-Այո, դա կարելի է տարածել բոլորի վրա: Ամպագոռգոռ կհնչեր, եթե կատեգորիկ և դեկլարատիվ եղանակով, առանց փաստեր բերելու հայտարավեր սրա մասին, սակայն բերված փաստարկները, որոնք հիմնավորել ենք հենց շնորհիվ Ագաթանգեղոսի Հայոց պատմության տվյալների (և՛ հին հունարեն, և՛ արաբերեն, և՛ ավելի ուշ վերախմբագրված ու այժմ լայն ընթերցողին առավել հայտնի հայերեն խմբագրությունների հիման վրա), ինչպես նաև հնագիտական նյութի ճշտմամբ, դա լիովին լուսաբանվում է: Հակառակ դեպքում՝ նման հայտարարությունը կլիներ ժամանակավրեպ, որ մեր գործելաձևին հարիր չէ երբեք: Իհարկե, Հայաստանի տաճարական միավորումներին վերաբերող մեր ուսումնասիրությունները լույս կտեսնեն ապագայում՝ մենագրության տեսքով, որտեղ լրացուչիչ հիմնավորումներ կլինեն նաև տարբեր հնավայրերի նյութերով: Առայժմ հետաքրքրվողներին կառաջարկեմ մեր գիտական ուսումնասիրությունը, որը որոշ՝ ձևաչափի պահանջներով թելադրված կրճատումներով լույս է տեսել 2001 թ.` Հայաստանում քրիստոնեությունը պետական կրոն հաստատելու 1700-ամյակի առթիվ: (Տե’ս Հայկ Հակոբյան, «Մեհյանների կործանման և Հայոց դարձի պատմության որոշ մանրամասներ»:- Հայոց սրբերը և սրբավայրերը. ակունքները, տիպերը, պաշտամունքը, հոդվածների ժողովածու, Երևան, «Հայաստան» հրատ, 2001, էջ 145-156:) Ավելացնեմ, որ այս աշխատությունը ենթարկվել է միջազգային գիտաժողովի շատ մասնակիցների քննությանը և հայագիտության մեջ ստացել ընդունելություն: Հիշյալ աշխատանքը լույս է տեսել այս տարի Վաշինգտոնում անգլերեն` հայ-իռլանդական մշակութային առնչություններին նվիրված հեղինակավոր գիտական ժողովածում:

-Հայտնի է նաև, որ քարե կոթողներ են բացվել: Դրանք ինչքանո՞վ էին կարևոր Հին Հայաստանի՝ մինչ այս հայտնի կոթողների ուսումնասիրության համատեքստում:

Հետաքրքիր քարի կոթողներ են բացվել մոտավորապես մինչև մեկ մետր քսան սանտիմետր բարձրությամբ, և դրանց շնորհիվ լրացվեց այն մեծ խզումը, որ գոյություն ուներ հին և միջնադարյան Հայաստանի կոթողների շարքում: Միջնադարյան Հայաստանի կոթողների` ստելաների վերաբերյալ բազմաթիվ արժեքավոր ուսումնասիրություններ են կատարել Բ. Առաքելյանը, Ա. Յակոբսոնը, Լ. Ազարյանը (այս գիտնականի մենագրություն-ալբոմը՝ «Հայկական խաչքարեր», առավել հայտնի է հայ և օտար ընթերցողներին): Վաղմիջնադարյան կոթողներին և նրանց նախորդող տիպերին վերաբերող պրպտումների հիմնական ատաղձը այն էր, որ Հայաստանում կոթողները զարգացում են ապրել հնագույն մենհիրներից, այսինքն՝ մինչև 2-3 մետր բարձրությամբ կիսամշակ հսկա քարերից (դրանք սուր  ծայրով սյունանման կառույցներ են, որոնցից կան Հայաստանում ամենուր, մասնավորապես Զորաց քարերում)՝ դեպի ավելի բարդ և կանոնավոր հուշարձաններ: Մենհիրներից անցում է կատարվել դեպի ձկնանման կոթողները՝ վիշապները, վիշապներից՝ դեպի Վանի թագավորության ժամանակի քառակող կոթողները՝ դրված խորանարդաձև պատվանդանի վրա, որոնց վրա մեր նախնիները սեպագիր արձանագրություններ էին թողնում: Ապա հիշատակվում է դրանց հաջորդող հայտնի այն տեսակը, որ կոչված է Արտաշես Առաջինի` արտաշիսյան սահմանաքար: Ապա տեսության մեջ միանգամից թռիչք էր կատարվում դեպի վաղմիջնադարյան քառակող կոթողները, որ հայտնի են, օրինակ Թալինում, Գառնահովիտում, Կարմրաքարում և այլն, թևավոր խաչերը: Հարց է առաջանում՝ հազար տարվա ընթացքում, այսինքն՝ Վանի թագավորության վերջից՝ մ. թ . ա. 6-րդ դարից  մինչև մ.թ. 4-րդ դարը, Հայաստանում ստեղծվել է միայն մի՞ տեսակ կոթող՝ արտաշիսյան սահմանաքա՞րը: Մի՞թե հայկական հանճարը անգործության է մատնվել ուղիղ հազար տարի: Դա, իհարկե, չափազանց վիճելի էր, և ես սկսեցի մտովի վիճել ավագ սերնդի՝ իմ կողմից ընդմիշտ հարգված վերոհիշյալ և էլի ուրիշ գիտնականների և ինքս ինձ հետ: Ամեն ինչ սովորաբար սկսվում է խաղից, ապա պարզունակ սխեմաներ կառուցելուց, պատկերներ և գաղափարներ ետ ու առաջ տեղաշարժելուց, մի բան մերժելուց և այլ բանով սա փոխարինելուց, գոնե ինձ համար: Այսպես կազմեցի Մենդելեևի աղյուսակի ոճի մի բան և, ելնելով նախորդ (հնագույն և անտիկ) և հաջորդ (միջնադարյան) կոթողներից՝ ենթադրեցի, որ սրանց միջև, այդ խորհրդավոր հազար տարիների ընթացքում ևս զարգացում է եղել, իսկ հնագույնների զարգացումը պիտի դրսևորվեր անտիկ շրջանում, և դրանք էլ պիտի ազդած լինեին վաղ հայկական, վաղ քրիստոնեական կոթողների, մասնավորապես՝ առաջին խաչակիր քարերի և կանոնակարգված խաչքարերի վրա: Կազմեցի այսպիսի մի սխեմա՝ դրանք հագեցնելով համապատասխան կոթողների նկարներով, և ինքս ինձ ասացի՝ կսպասենք, մի օր պետք է դուրս գան այդ բացակա նմուշները, որոնց ուրվագծերը շատ թե քիչ, բայց առայժմ՝ տեսականորեն, ինձ համար պարզ էին արդեն: Հետխորհրդային առաջին տարիներին, երբ պեղումները գրեթե կանգնեցված էին Հայաստանում, բացառությամբ մի քանի միացյալ արշավախմբերի, մեր հետախուզությունների արդյունքում Հողմիկում բացվեցին մի քանի՝ նախկինում հայագիտությանը անհայտ տիպի և հորինվածքի կոթողներ: Նախաքրիստոնեական այդ կոթողներից մեկի վրա «պլատոնյան» տիպի խաչ էր: Կոթողներից երկուսը մենհիրանման էին, բայց մի կողմից հարթ մշակված գոգավոր մակերևույթ ունեին, և ավելի շատ նման են եռակողմ բուրգի: Տեղին կլինի, որ ուշադրություն դարձնեմ մեր հնագիտության երախտավոր Կարո Ղաֆադարյանի հրատարակած կոթող-զոհասեղանի վրա, որ, ըստ նրա՝ կարծես կանգնեցված մեծ աղորիք լիներ: Վերջապես, տարիներ սրանից առաջ մենք հայտնաբերեցինք նաև մի թամբանման քարե մեծ կոթող` նույն տաճարական համալիրի հարևանությամբ: Սրանց մասին մենք հաղորդել ենք մեր հաշվետվություններում և որոշ գիտական աշխատանքներում, սակայն լայն ընթերցողը և միջնադարյան կոթողներով զբաղվող ճարտարապետներն անցել են սրանց կողքով՝ հավանաբար օբյեկտիվորեն ունենալով ուսումնասիրության այլ վեկտորներ: Այսպիսով՝ բացվեց կոթողների մի խումբ, որոնք անմիջապես նախորդել և ազդել են վաղ քրիստոնեական առաջին խաչակիր կոթողների վրա:

Տաճարական համալիրի մոտակայքում հայտնաբերվել են մինչ այդ չբացված և չուսումնասիրված բացօթյա սրբազան կառույցներ: Արդյո՞ք դրանք նոր կետ են բացում Հայաստանի անտիկ ժամանակի բացօթյա հուշարձանների ուսումնասիրությունների խնդրում:

2008 թ. մենք զոնդաժի միջոցով ուսումնասիրություններ սկսեցինք մեր երկու հիմնական համալիրներից (հիշեցնեմ, որ դրանք կոչել էինք «Արևելյան» և «Արևմտյան» համալիրներ) 70 մ դեպի արևմուտք՝ տեսնելու համար, թե ինչ հնագիտական և ճարտարապետական մնացորդներ, պահպանված արտեֆակտներ կան տեղում, որովհետև առանձին հետախուզական աշխատանքները թույլ էին տվել մեզ հասկանալ, որ պեղված համալիրներից բավական հեռու` տասնյակ մետրերի վրա, կան նույնիսկ բավական մեծ սրբատաշ վեմեր՝ գետնից 50-70 սմ խորության վրա: Սկսեցինք պեղել այժմ արդեն «արևմտյան» կոչվող տեղամասը, որը հայագիտության մեջ սենսացիոն մի երևույթի առիթ հանդիսացավ՝ վերաիմաստավորելով Արտաշիսյան կամ ուշ երվանդական դարաշրջանի որոշ վիճելի մշակութային խնդիրներ: Խոսքը ձեր նշած բացօթյա կառույցների մասին է: Իհարկե, սկզբում դրանք հարկավոր էր գտնել, պեղել, չափագրել, նկարագրել, ու միայն հետո փաստերի ճնշման տակ որոշել, որ դրանք եղել են գերազանցապես բացօթյա շինություններ: Մենք գիտենք, որ մեր օրերի քրիստոնեական շինությունները, անկախ երկրից և շինության կառուցման ժամանակից, թույլ են տալիս նրանց ներսում ազատ մուտք գործել, մոմ վառել, աղոթել,  ստանալ հաղորդություն, առանձնանալ և այլն: Հեթանոսական շենքերը և՛ բաբելացիների, և՛ հին հույների, և՛ հայերի, և՛ պոնտացիների մոտ ևս Աստծո տունն էին, սակայն ի տարբերություն եկեղեցիների՝ այս հեթանոսական դարաշրջանի տաճարներ մտնում էին միայն քուրմերը՝ մաքրելու, անշեջ կրակը թարմացնելու, մոխիրը դուրս հանելու համար, նվիրատվությունները վերադասավորելու համար, իսկ աղոթքի, գուշակության, զոհաբերության նպատակներով տաճար այցելած մարդը այդ և նման արարողություններ կատարում էր տաճարի առաջ, բայց ոչ թե նրա ներսում: Այսպիսով, զոհաբերությունները հիմնականում կատարվում էին դրսում՝ բացօթյա պայմաններում՝ բացօթյա զոհասեղանների վրա: Եվ այստեղ մենք ընդհուպ մոտեցանք մի խնդրի, որը հայոց մեջ կոչվում է բագին: Մինչև վերջին տարիներս, այսինքն՝ Հողմիկի «արևմտյան տեղամասի» պեղումների արդյունքների հրապարակումը, հայագիտության մեջ կար հինգ կարծիք բագիններ կոչված հուշարձանների վերաբերյալ: Կարծիքների մի մասը մյուսին կարծես հակասում է, մյուս մասը, չբացառելով այլ տեսանկյուններ, բազմապատկում է այն միտքը, թե ինչ է բագինը՝ ցույց տալով, որ հուշարձանի այս տեսակը բավական բարդ և հնում զարգացած երևույթ էր: Մինչև այս պահը հայագիտությունը հիմնականում կանգնած է եղել մի քանի ելակետերի վրա. բագինը կարող է լինել արձան, բագինը կարող է լինել բացօթյա շինություն, բագինը կարող է լինել ծածկի տակ առնված շինություն՝ զոհասեղան: Ընդ որում՝ բերվում են բավական հետաքրքիր փաստարկներ, որոնք ցույց են տալիս, որ բագինը բավական բարդ՝ բացօթյա և ծածկի տակ գտնվող շինությունների համալիր է եղել: Մեր վերջին տարիների հնագիտական ուսումնասիրությունները թույլ տվեցին լուսաբանել, որ բագինները գերազանցապես բացօթյա ծիսական շինություններ են եղել՝ զոհաբերություններ կատարելու համար, բայց բագինի մի մասը կարող է կազմել ծածկի տակ առնված շինությունների մի փոքր համալիր: Այժմ պատկերացրեք, թե ինչպես հարյուր ցուլ զոհաբերվում էր շինության մեջ: Մի բան, որ անհարմար էր իրականացնել տեխնիկապես և սանիտարական տեսակետից: Հին Հունաստանի սրբազան հարթակների նման հարթակները 2008 թ. սկսեցին բացվել Հողմիկում: Հարթակներից մեկը ունի մոտավորապես երեքուկես մետր լայնություն և առնվազն տասնհինգ մետր երկարություն, ավելի քան 2 մետր բարձրություն, մի հատվածում պահպանված են քարի աստիճաններ, որոնցով կարելի է բարձրանալ հարթակի վերնամասը. հարթակի միջուկը մայր հող է, նրա շուրջը բոլոր կողմերից քարերով արված են գեղեցիկ ճակատներ: Այս տիպի կառույցի, այսինքն` մեր բնորոշմամբ՝ բագինի առաջ եղել է հրապարակ, որը մենք բաց ենք արել Հողմիկ գյուղի բնակիչների մեր հին ու նոր գործընկերների և Երևանի պետական համալսարանի ուսանողների հետ միասին: Այս երկար բագինից քիչ հարավ-արևմուտք բացվեց մի այլ` այս դեպքում արդեն քառակուսի հատակագծով բագին՝ բավական բարձր մի հարթակ` կրկին օժտված իր աստիճաններով: Սա ցույց տվեց, որ Հողմիկում ունենք մի մեծ համալիր, որտեղ հարևանում են ծածկի տակ առնված շինություններ. դրանց կոչենք մեհյաններ, ինչպես մեր հեռավոր նախնիներն էին կոչում, և բագիններ՝ հիմնականում բացօթյա շինություններ: 

-Այս ուսումնասիրությունները կարո՞ղ են պատկերացում տալ տաճարի սոցիալական կազմի մասին:

Այս ուսումնասիրությունները հետագայում, իհարկե, կշոշափեն հին հայկական տաճարի սոցիալական անձնակազմը, նրա տարիքային կազմը (օրինակ, պեղումների ժամանակ գտնվել են շատ երեխաների աճյուններ): Հիշենք, որ Հին աշխարհում տաճարներում երեխաները ընդունված էին որպես սպասարկող անձնակազմ` մանկլավիկներ: Տաճարական անձնակազմի թվակազմի վերաբերյալ առաժմ ընդամենը մի ուղղակի տեղեկություն ունենք Մովսես Խորենացուց, երբ Երվազին՝ Երվանդի եղբորը, գահընկեց են անում գերագույն քուրմի պաշտոնից, և  Արտաշեսը նրա գլխավորած Բագարանի տաճարական համալիրը նվիրում է իր ծանոթներից մեկին՝ հինգ հարյուր տաճարական ստրուկներով հանդերձ: Հողմիկում մենք կարող ենք ունենալ ավելի մեծ համալիր, որտեղ սպասարկողների թիվը ավելի ստվար է եղել: Վերջապես, սրանով մենք մոտենում ենք մեր այն հեթանոսական տաճարական համալիրներին, որոնք գտնվել են Արևմտյան Հայաստանում և հասու չեն այս պահին մեզ. Արամազդին նվիրված կենտրոնը Անի Կամախում, Նանեին նվիրված տաճարը Թիլում, Անահիտինը`Երզնկայում, Միհրինը՝ Բագայառիճում (ընդ որում` պարզել ենք, որ գլխավոր Բագայառիճը գտնվել է Եփրատի արևմտյան հոսանքում, այլ ոչ թե Դերջանում, ուր ևս գտնվում էին Միհրին նվիրված ընդարձակ տաճարներ), Բարշամինայինը` Թորդանում, Վահագնի տաճարը իր կողակից Աստղիկի հետ` Աշտիշատում: Մեր գրավոր աղբյուրների և պեղված հնագիտական նյութի համադրությամբ մենք մոտենում ենք վերջապես նրան, թե ինչ են եղել այդ տաճարները, որոնց վերաբերյալ հիմնականում մինչև այսօր մենք ունեինք սուղ գրավոր տեղեկություններ: Համենայն դեպս, ներկա պայմաններում մենք ունենք ոչ միայն բազմաթիվ արժեքավոր լուծումներ, այլև շատ նոր հարցադրումներ: Երբ որ մի հարցի լուծումը դու գտնում ես, հարցը առաջացնում է բազմաթիվ նոր հարցեր: Շատ կարևոր է հարցադրում անել, եթե նույնիսկ միառժամանակ այն ի վիճակի չէ լուծելու խնդիրը` փաստական տվյալների անբավարարության պատճառով: Հարցադրումը շատ կարևոր է. դա առաջ է տանում հայագիտությունը և ընդհանրապես՝ գիտությունը: Մեր ասպարեզում նման շատ խնդիրներ կան: Ընդ որում՝ մի տաճարը ուսումնասիրելով՝ դու կարող ես մեկ այլ տաճարի վերաբերյալ շատ խնդիրներ պարզել, որոնք մեր նախորդ սերնդի հնագետները չեն ունեցել փաստացի կամ հարցադրումների մակարդակի վրա: Փոխարենը նրանք բազմաթիվ ուրիշ խնդիրներ են լուծել՝ գուցե շատ ավելի հետաքրքիր, կարևոր, մեր ուսումնասիրությունների համար անփոխարինելի և վտահելի հիմք հանդիսացող, և ամեն խնդիր ունի իր ժամանակը. երբ ուզեց, այն ժամանակ էլ ծնվում և պահանջում է համապատասխան լուծումներ: Ինքն է որոշում, թե երբ պիտի առաջ գա, երբ պիտի հնագետի առաջ կանգնի-ասի՝ ես առաջ եմ եկել. լուծիր ինձ: 

Հիմնական պեղավայրից հեռու բացել եք դամբարանադաշտեր: Դրանք թվագրե՞լ եք:

Դամբարանադաշտերից առանձին դամբարաններ են պեղված. դրանցից մեկը մ.թ. առաջին դարերի դամբարանադաշտ է, բայց մենք ենթադրում ենք, որ դամբարանադաշտի խորքում՝ ավելի արևմուտք, կան սրանից ավելի վաղ թաղումներ: Հիմնադրվելով՝ դամբարանադաշտը աստիճանաբար տարածվում է ժամանակի և տարածության մեջ: Հողմիկ գյուղը ևս նստած է անտիկ դամբարանադաշտի վրա, գյուղի բնակիչները մոտ քսան տարի առաջ անհանգստանում էին, ասում, թե կարտոֆիլ մշակելիս մեկ էլ գանգեր են դուրս գալիս, կարո՞ղ եք սրանք մեկուսացնել, վերացնել ինչ-որ ձևով: Եվ այդպես`իմ գործընկեր Ռուբեն Վարդանյանի հետ պեղեցինք մի քանի թաղումներ, քարարկղեր, որոնք և՛ թվագրեցին գյուղի տարածքը, և՛ կարծես թե տեղի բնակչությունը իրազեկ դարձավ, թե որտեղ է ապրում, անցյալում ինչ է եղել իր տան տակ և շուրջ:

Բացի այդ՝ տաճարական համալիրում` գյուղից մոտ երկու կիլոմետրի վրա, ևս գերեզմանոց է եղել, ներքին մի փոքրիկ գերեզմանոց, որտեղ թաղել են քուրմերին, երեխաներին՝ տարբեր պատճառներով արտաքին տաճարական գյուղերի գերեզմաններում չթաղելու համար:

Քանի որ խոսեցիք թաղումների մասին, ապա անդրադառնանք նրան, որ շատ են գտնվել հատկապես երեխաների դիակներ: Ի՞նչ վարկածներ ունեք դրա վերաբերյալ:

Երեխաների համեմատաբար շատ թվով աճյունների գյուտերը հարց են առաջացրել, թե սա ինչ է, ինչի հետևանք: Մի խնդիր է վաղամեռիկ մարդկանց, դեռահասների աճյուն բաց անելը, որ տարբեր պատճառներ ունի և մարդաբանության ուսումնասիրության միջոցով մասամբ լուծելի է, մի այլ բան է երեխաների, չափահաս մարդկանց զոհաբերությունը, որ արտահայտվում է զոհասեղանների վրա գանգի տեղադրմամբ կամ այլ ծեսերի բացահայտմամբ պեղումների պահին: Բացատրությունները տարբեր կարող են լինել, սակայն վիճակագրական նյութի միայն բավարար տեսակարար կշիռը կարող է խնդիրը բացատրել առավել լիարժեք: Լուծումներից մեկն, օրինակ այն կարող է լինել, որ, հավանաբար, արդեն մահամերձ մարդկանց ծիսական առումով զոհաբերել են «վախճանվելուց անմիջապես հետո», որովհետև առնվազն երկու զոհասեղանների վրա մարդկանց գանգատուփեր են գտնված, ներքին գերեզմանոցում կա նաև երեխաների խմբային թաղում. նրանցից մի քանիսը թաղվել են դեմք դեմքի տված: Գրավոր տվյալներին եթե հետևենք, որևէ մեծ համաճարակի մասին տվյալներ չունենք հին Հայաստանի առնչությամբ, հակառակ Եգիպտոսի և Սիրիայի, ուր համաճարակները տարան բնակչության ավելի քան մեկ երրորդը: Ի՞նչ է սա Հողմիկում, Կարմրաքարում և այլուր, եթե ոչ բռնի սպանություն. հարց, որի շուրջ շարունակում ենք աշխատել: Տարբերակներից մեկն, ինչպես ասացինք վերը, ֆորմալ զոհաբերությունն էր բնական մահվանից հետո, մյուսը` գուցե սպանություն՝ մարդուն ցավերից ազատելու համար: Էֆտանազիայի խնդիրն առաջացել է դոկտոր Գևորգյանից շատ առաջ՝ հնում:  Հին Հայաստանի վերաբերմամբ առայժմ սա հնարավոր չէ իմանալ, մինչև մարդաբանական լուրջ ուսումնասիրություններ չկատարվեն նոր պեղվելիք նյութերի հիման վրա, համենայն դեպս՝ անհասկանալի է՝ ինչ գործ ունեն մարդու ծնոտը կամ գանգատուփը կիսաշրջանաձև զոհասեղանի վրա: Համացանցում մեզ անծանոթ մի հայրենասեր, այս բառն արտասանում եմ առանց իրոնիայի, մեկնաբանելով իմ կողմից ուսանողներիս փոխանցած և համացանցում հրապարակված՝ մարդու զոհաբերության փաստերի վերաբերյալ տվյալը, գրում էր, թե մենք, այսինքն՝ հին հայերը, նման վայրենիներ չենք եղել և այլն, և այլն: Պարզաբանեմ, որ մարդ զոհաբերելը, որը մեր ժամանակներում բոլոր առողջ մարդկանց համար դաժանության խիստ արտահայտություն է, անցյալում, օրինակ՝ անտիկ դարաշրջանում, այլ կերպ էր ընկալվում և արժևորվում: Հանրահայտ է նույնիսկ դասագրքերի մակարդակի վրա. հունական Սպարտայում նորածին երեխային փորձության էին ենթարկում անդունդի եզրին՝ մատներից կախված. խոսքը տկար երեխաների մասին էր: Կան ավելի տարօրինակ թվացող տվյալներ Փոքր Ասիայում գալատացի կելտերի ծեսերի մասին, որ մի տասնամյակ առաջ հանդիպել եմ համացանցում: Նույնիսկ դասական շրջանի Աթենքում, որ ժամանակակից քաղաքակրթության և փիլիսոփայության, ժողովրդավարության և մարդասիրության դարբնոց է եղել, գոյություն ուներ երեխա զոհաբերելու ծես, որի վերաբերյալ պահպանվել է նաև հին պատկերագրական տվյալ` երեխան զոհասեղանի առաջ: Նման զարհուրելի փաստի հանդիպելով՝ մեզ ժամանակակից որևէ հույն, առանց ունկնդրելու գիտնականների կարծիքը, մեկնությունները, առանց դիտելու որևէ մշակութային հին երևույթ այդ հին ժամանակի մարդկանց գաղափարական ակնոցով, չի հայտարարի՝ մենք վայրենի չենք եղել, իսկ նման տվյալները գիտնականների հորինած պատումներ են:

Մենք ցույց ենք տալիս այն, ինչ գոյություն է ունեցել, ապա փորձում ենք գտնել բացված երևույթների պատճառները, դրսևորումները, մի անգամ ևս ստուգել փաստերը և ապա հրապարակել դրանք:

Դուք նկատել եք, որ տաճարական շենքերից գլխավորների` երեք սրահների մուտքերը արևելյան կողմից են եղել, ինչը վկայում է այն մասին, որ գործ ունենք արևելյան, հատկապես՝ բաբելոնյան տիպի տաճարական ճարտարապետության հետ: Հեթանոսական ավանի ուսումնասիրություններից կարելի՞ է եզրակացնել՝ մշակութային որ ուղղությունն է ավելի հատուկ եղել ժամանակի Հայաստանին:

Տաճարական համակարգը իր զանազան դետալներով, ասենք՝ զոհասեղան, նվիրատվության սեղան, ձևավորվել է 4-3-րդ հազարամյակների սահմանում՝ Միջագետքում: 

Համակարգի բնորոշ տարրերից է այն, որ գլխավոր մուտքը հիմնականում ուղղված է դեպի արևելք: Հողմիկում էլ, որն, իհարկե, ժամանակով շատ հեռացած է հնագույն Միջագետքից, սենյակների գլխավոր մուտքերը ուղղված են դեպի արևելք. ևս մի թել, որ հստակ տեսանելի օղակների շարանով կապում է հին արևելքի հետ: Հողմիկում զանազան կառույցներ ենթարկվում են որոշակի մոդուլի՝ 51 սմ, 8 մմ: Իհարկե, ոչ սրբատաշ քարերի դեպքում շատ դժվար է չափերը հստակ  նույնացնել միլիմետրերի ճշտությամբ, դրանք կլորացվում են 52 սմ –ի սահմանում, Հողմիկում զանազան կետերում` զոհասեղաններն ունեն  1 մ 4 սմ ` 2 x 52 սմ: Սա Միջագետքում առաջացած նիպուրյան կանգունն է՝ 51.8 սմ, որը գործում էր հարևան երկրներում և տարբեր դարաշրջաններում, օրինակ, նաև Վանի թագավորությունում, դիցուք՝ Էրեբունիում, ավելի ուշ` Գառնիի տաճարում (Նիպուրյան կանգունի հարցը Հայաստանում ժամանակին ուսումնասիրել է գիտնական Կոնստանտին Հովհաննիսյանը՝ մեր անվանի ճարտարապետներից մեկը, ինչպես նաև Գառնիի տաճարը վերականգնող ճարտարապետ-տեսաբան Ալեքսանդր Սահինյանը): Նույն այս կանգունը, համաձայն մեր ճիշտ չափումների, մենք տեսնում ենք նաև Հողմիկում, այսինքն՝ նորից մի թելով մենք գնում ենք դեպի Միջագետք և Հին Հայաստան: Երբ ասում ենք, որ Հայաստանը շատ բան է վերցրել Արևելքից առևտրի միջոցով, առևտուր ասելով՝ մենք պետք է հասկանանք ոչ միայն մթերք, արհեստագործական արտադրանք, փղոսկր, ստրուկներ ու համեմունք, այլև գաղափարների փոխանակություն, որ տեղի է ունեցել բոլոր ժամանակներում: Եվ այս դիրքերից, երբ ասում եմ՝ հայկական հին մշակույթը հին արևելյան է, նկատի ունեմ, որ Հայաստանը Հին Արևելքի գործուն մասնակիցն էր, ոչ թե կողմնակի մի դիտորդ: Չի նշանակում, թե հնացած է, նրանից նավթալինի հոտ է գալիս, ուղղակի իր արմատներն են հին արևելյան, որովհետև հայը, ինչպես իր հարևան բաբելացին, խեթը, աշխարհը հասկացել են իրենց գաղափարախոսության պրիզմայով: 

Երբ այս տեսանկյունից արված որոշումներն իրենց արդարացրել են, հին կամ միջնադարյան հայերը դրանց ապավինել են, հին և հուսալի այս վիրտուալ ակնոցների վրայից մաքրել փոշին, նորից դրանց միջով նայել. ներառյալ մինչև վաղ միջնադար, հայ վաղ միջնադարյան գրականության մեջ մենք տեսնում ենք սա (այստեղ և ամենուր մեր եզրակացությունները ամրապնդված են որոշակի գիտական հոդվածներով, նախօրոք ներկայացված և հավանության արժանացած տարբեր միջազգային գիտաժողովներում): Կարելի է, օրինակ, տեսնել, թե ինչպես է Ագաթանգեղոսը նայում աշխարհին հեթանոսական հին արևելյան ակնոցով, եթե նույնիսկ քննադատում է կուռքերին պաշտելը: Դրա վերաբերյալ ես հրատարակված մի ուսումնասիրություն ունեմ՝ «Գրիգոր Լուսավորչի լեգենդի հին արևելյան և միջերկրածովյան զուգահեռները» խորագրով: Մեր մշակույթ մտել են նաև հունական, հռոմեական շատ էլեմենտներ, որ մենք մշակել ու պահել ենք, մինչդեռ այլուր վերացել են: Այս առումով հելլենիզմը ոչ թե եկավ մեր վրայով անցավ, ոչ թե ջնջեց մեր մշակութային անցյալը, այլ ներդաշնակ կերպով միահյուսվեց հին հայկական մշակույթին:

Ինչպե՞ս եք ֆինանսավորվում պեղումներ անելու համար:

-Պետությունն է ֆինանսավորում: Գիտությունների ակադեմիայի հնագիտության ինստիտուտը ֆինանսավորումը հիմնականում ստանում է գիտությունների ազգային ակադեմիայից և զանազան ֆոնդերից, որոնք շատ ավելի համեստ են: Կարող էր սա էլ չլինել: Չեմ ասում՝ շատ գոհ ենք, պարզ է՝ մեր ինստիտուտը հոգ է տանում իր հովանու տակ կազմակերպված  բոլոր արշավախմբերին միջոցներ տալ, մենք մի ընտանիք ենք, և կարծում ենք, որ այսպես են այսօրվա պայմանները: Ժամանակի ընթացքում և՛ մեր երկիրը, և՛ նրա գիտությունն ու մշակույթը ավելի նպաստավոր պայմաններում կհայտնվեն. հավատում եմ և աշխատում իմ լուման սրանում ունենալու համար:

-Ասուլիսում ասում էիք, որ եթե ֆինանսավորումը այս տեմպով շարունակվի, պեղումները 80-100 տարի կտևեն: Հնարավորություն չկա՞ տեմպերը արագացնելու:

Ես հույս ունեմ, որ տեմպերը կարագանան: Դրա համար կարելի է նաև ուրիշ եղանակների դիմել: Շատ արշավախմբեր Հայաստանում միացյալ են. առայժմ սա «տեղական»` հայկական, առանց «լեգեոներների» և օտար դոնորների արշավախումբ է: Ո՞րն է պատճառը: Ես ունեմ բազմաթիվ գործընկերներ արտասահմանում, որոնք ընկերներ են արդեն տասնյակ տարիների ընթացքում: Մարդկանց Հայաստան կանչելու համար, միասին պեղումներ անելու համար, պիտի նրանց կենսական պայմանները կարողանաս ապահովել գոնե միջին եվրոպական չափանիշներով, իսկ Հայաստանի լեռնային գյուղերում չկան նման պայմաններ: Հնագիտական բազաներ չկան. մենք իրավունք չունենք անշարժ գույք ունենալու, քանի որ պաշտոնապես ՊՈԱԿ- ենք: Սանիտարական տարրական պայմաններ լուծելը շատ բարդ է՝ այն էլ շատ ցուրտ, շատ կոնտինենտալ կլիմա ունեցող լեռնային գյուղերում, որտեղ մարդը բառացի պայքարում է մարդավայել գոյության համար: Ես ամեն տարի փորձում եմ լուծման եղանակ գտնել, որ շատ թե քիչ երկու-երեք սենյակ ստեղծվի, որտեղ կարողանանք պահեստավորել մեր արշավախմբի գույքը, առայժմ, ափսեներից սկսած՝ տանում-բերում ենք Երևան-Հողմիկ երթուղով: Սպիտակի մեծ երկրաշարժից հետո Հողմիկ գյուղը և տարածաշրջանի բնակավայրերից շատերը չունեն ազատ շենքեր: Երբ այս խնդիրը որևէ ընդունելի լուծում ստանա, երբ կարոնանանք վարձել ու բարեկարգել որևէ տարածք, իհարկե, Հողմիկով հետաքրքրված շատ գիտնական գործընկերներ և բարերարներ օտար երկրներից կգան այստեղ խթանելու մեր նախագծերը: Այդ դեպքում աշխատանքները երկու-երեք անգամ կարագանան:

Գիտության զարգացման, առաջընթացի գործում կարևոր է պետական քաղաքականությունը այդ ոլորտում: Մեր  նախորդ զրուցակիցը՝ գիտնական Արմեն Պետրոսյանը, ևս կարևորում էր պետական քաղաքականությունը և սխալ մոտեցում նկատում: Դու՞ք ինչ եք կարծում. արդյո՞ք ՀՀում ճիշտ քաղաքականություն է տարվում գիտության ոլորտում. ինչպե՞ս կգնահատեք պետության վերաբերմունքը գիտության նկատմամբ:

Արմենի հետ համաձայն եմ, ուղղակի մեր պետությունը շատ փոքր ու բազմադեմ է: Պետություն ասելով՝ ես հասկանում եմ ոչ միայն պարարտ տեսքի եկած տարբեր, լավ ու վատ պաշտոնյաների, այլ ՀՀ-ի սահմաններում ապրող բոլոր մարդկանց ու նրանց ծնած հաստատությունները: Դիցուք` Հնագիտության և ազգագրության ինստիտուտը, որտեղ ես աշխատում եմ, որը տասնամյակներ շարունակ իմ երկրորդ տունն է, այնտեղ իմ ընկերներն են, իսկ նրանցից ինչ պահանջես. Յուրաքանչյուրը, խավարի վրա գոռալու փոխարեն՝ յուրովի փորձում է իր աշխատանքով մի մոմ վառել: Պետությունը մեր կառավարությունն է, մեր նախարարներն են, մեր` վայրենի ձևով գոյացող ու անհաշտ, նյութական արժեքների դավանող վերնախավն է: Երբ ես լինում եմ Վրաստանում, Հունաստանում, Իրանում, Եգիպտոսում, Արևմտյան Եվրոպայում, մեզ նայում են խորին հարգանքով, գնահատում մեր կարծիքն ու խոսքը, կենսական ու մասնագիտական փորձը: Հարգանք գոյություն ունի դեպի գիտնականը: Մեզ մոտ գիտնականի նկատմամբ հարգանք գոյություն չունի խորհրդային տարիների անկման հետևանքով. չեն հասկանում, թե գիտնականը ինչ է անում, և քանի որ չեն հասկանում՝ ինչ է անում, կարծում են՝ ոչինչ չի անում, բայց գիտնականը, գիտությունը մեր երկրի դեմքն են և ապագան: Չմտածենք, թե միայն քիմիկոսն է ինչ-որ բաներ արտադրում կենսապահովման համար: Հասարակական բնագավառի գիտնականը մեր երկրի համար արտադրում է գաղափարախոսություն՝ սեփական գաղափարախոսությունը: Մեր օրերում գիտնական ասելով՝ հիմնականում հասկանում են դասախոս. իմ բախտը բերել է՝ հիմա նաև դասախոս եմ, բայց դասախոսը սովորում է այն, ինչ գիտնականը մշակել, հրապարակել և սովորեցնում է ուրիշներին, այդ թվում՝ նաև դասախոսների: Ես՝ որպես դասախոս, ավելի բարձր կենսամակարդակ ունեմ, քան որպես տեսաբան-գիտնական: Սա ավելի քան տարօրինակ պետք է լինի: Սա մեծամասնության համար պետք է լինի տարօրինակ. այն ժամանակ սառույցը կշարժվի, կփոխվի վերաբերմունքը դեպի մշակույթը, մշակույթի գործիչը, հարգանք կառաջանա նրա նկատմամբ, ոչ թե անձնապես նրա, այլ նրա տված պրոդուկտի նկատմամբ: Հավասարապես կգնահատվի և՛ նյութական սնունդը, և՛ հոգևորը: Ինչպես Հայդեգերն է ասում՝ կա երկու ռեալ ժամանակ՝ անցյալը և ապագան: Ապագան մութ է. դեպի այն գնալիս մենք բոլորս կարծես ազատ ու անորոշ անկման մեջ ենք գտնվում, անցյալն, ընդհակառակը, որոշակի է, որովհետև գիտենք՝ ինչ է արվել: Որպեսզի իմանանք՝ ուր ենք մի օր ընկնելու, պետք է աշխատենք անցյալում անփորձությունից կամ թուլությունից բխած շատ սխալներ չկրկնել: Իհարկե, ամեն մի սերունդ իրավունք ունի ինքնուրույն մտածելու, իր սեփական սխալներն անելու. չի կարելի նրան ասել՝ սա չի կարելի. սխալվելը ևս ազատության չափանիշներից մեկն է: Թող անի, բայց ցանկալի է դա անել գիտակցված, պրոյեկտված անցյալից: Դա գլոբալ խնդիր է. միայն Հայաստանին չի վերաբերում: Թուր Հեյերդալն ասում էր՝ ժամանակակից գիտությունը այնպիսի վիճակում է, որ ամեն մի գիտնական մի խոր փոսի մեջ ինչ-որ բան է փորում, և պետք է վերևում մեկը, որը մի փոսից մոտենա մյուսին և ասի՝ բարև, ի՞նչ ես անում այս փոսի մեջ, քո հարևան փոսում այսինչ բանն են անում, և բոլորը արդեն կիմանան՝ ով ինչով է զբաղված: Եվ կգա երևի այդ ժամանակը, երբ նյութական խնդիրները երկրորդ պլան կգնան, 35 տոկոս աղքատություն չենք ունենա, և մարդը կհետաքրքրվի ոչ միայն առաջին կենսական անհրաժեշտության խնդիրներով, այլև ամենակարևոր կենսական անհրաժեշտության խնդրով՝ հոգևոր սնունդով, իսկ մենք ստեղծում ենք հոգևոր սնունդ մեզ և բոլորիս համար: Ո՛չ լավն ենք, ո՛չ վատն ենք, ո՛չ ընտրյալ, ո՛չ մերժված. անում ենք այն, ինչ բոլորից լավը կարող ենք անել՝ հարգելով մյուսին և նրա գործը:  

Աշխարհում պեղված վայրերը հաճախ դարձնում են զբոսավայր: Ի՞նչ է տեղի ունենում Հայաստանում, և ի՞նչ կուզեիք, որ տեղի ունենար:

Մեր առաջ բոլորս ունենք մի քանի օրինակներ. Էրեբունիի համալիրը թանգարան է և հնավայր: Շատ լավ թանգարան է: Առաջին տնօրենից մինչև վերջին տնօրենը՝ շատ են մտածել հնավայրի և թանգարանի մասին, նվիրված աշխատել, բայց ի՞նչ տեղի ունեցավ: 1968 թ. նշվում էր Էրեբունի-Երևանի 2750-ամյակը, և պեղումները, որ սկսել էին 1950 թ., 60-ական թվականների կեսերին հիմնականում արդեն ավարտին էին մոտեցել: Շինարարները արագ կերպով սկսեցին վերականգնել շինությունները, որոնց գրաֆիկական վերականգնումը արդեն տվել էին գիտնականները: Տարիներ հետո՝ 90-ական թթ., պարզվեց, որ Խալդիի տաճարի հարևանությամբ՝ մոտավորապես 60-70 սմ խորության վրա, վերապեղումների ժամանակ գտնվում է շիշ՝ վրան գրված “русская водка”, այսինքն՝ համակարգը էնպիսին էր, որ արագացնում էր մի բան, որ իր արագությունն ունի և գործողությունների ալգորիթմը: Դա ընդհանուր մի ատաղձ է. մեր Զվարթնոց օդանավակայանը երեք անգամ բացվեց՝ մի անգամ՝ պաշտոնապես, երկրորդ անգամ՝ երբ հիմնական մասն էր գործում, երրորդ անգամ՝ երբ ամբողջն էր գործում: Նույն ձևով մեր պեղած, կոնսերվացված հուշարձանը, որն արդեն վերականգնվել է մեր օրերում, տարբեր պատճառներով խունացել է, ծեփն է քանդվել, զբոսաշրջիկների մի մասը լավ չի պահել, վնասներ է հասցրել հնավայրին: Եվ հուշարձանը պրոֆիլակտիկ վերականգնման կարիք ունի: Բացի այդ՝ պարզվեց, որ դեռևս պեղելու շատ բան կա: Ամերիկյան, ֆրանսիական արշավախմբերը, որոնք մի քանի տարի այստեղ գործեցին, հետաքրքիր հարցադրումներ էին անում՝ ինչ է Խալդիի տաճարը, սկզբում ինչ տեսք է ունեցել, հետո ինչ է ստացվել, աշտարակը մեկուսի՞ է եղել, թե՞ ոչ, ի՞նչ են նշանակում հարևանությամբ գտնված որմնանկարները և այլն:

Ճապոնացիների մոտ փոքրիկ մի գյուղ՝ անկախ նրանից, թե Ջոմոնին է այն պատկանում, թե ուրիշ հնագիտական մշակույթի, պեղվելուց հետո վերականգնվում է, և նրան տրվում է նույն տեսքը, ինչ եղել է հեռավոր անցյալում: Այս դեպքում յուրաքանչյուր մարդ, մասնագետ կամ հետաքրքրասեր՝ միանշանակ կընկալի հուշարձանը և դրա միջոցով մտովին կճանապարհորդի նախնիներով բնակեցված անցյալը: Ես համոզված եմ՝ մեր ապագան կլինի այսպիսին, և մեր հնավայրերի մեծ մասը, ինչպես Եգիպտոսում, Հունաստանում, Արևմտյան Եվրոպայում, Միջին Արևելքում, կլինեն ճիշտ ամբողջացված, բարեկարգ ու գրավիչ, կներշնչեն հետաքրքրություն ու հպարտություն, կդառնան անցյալից օգտակարն ու գրավիչը քաղելու աղբյուր: Իրենց տեսքով վստահություն ներշնչող հնագիտական հուշարձանները կբացեն աշխատատեղեր՝ սպասարկելու զբոսաշրջությունը: Շինարարները, հակառակ մեր օրերի պրակտիկայի, կլինեն ավելի համեստ ու կհամագործակցեն հնագետների հետ՝ հանուն օպտիմալ արդյունքների:

Ի՞նչ է մնացել գրեթե երեքհազարամյա քաղաք Երևանից. շուտով, եթե շարունակվի գիշատիչ մոտեցումը հին Երևանի նկատմամբ, չենք կարող ցույց տալ նույնիսկ հարյուր տարի առաջ կառուցված մի շենք: Ոմանք անխնա քանդում են՝ առանց հասկանալու՝ ինչ է քաղաքաշինությունը, ինչ է ժառանգականությունը, մինչդեռ մյուս բևեռում եղածները, անկախ մասնագիտությունից, փրկում են մեր ժառանգականությունը: Կարծում եմ՝ ապագան, որը երիտասարդների ձեռքում ծլեր է արձակում, կլինի ավելի բանական, գեղեցիկ ու բարեկարգ, որի մեջ տեղ կունենան նաև անցյալի հուշարձանները, իսկ հների մշակույթն ու մտքերը պահանջված կդառնան տեղացիների ու օտարների համար:

«Հարցազրույց Հայաստանի հետ» հարցազրույցների շարքի մյուս հարցազրույցները

Նախորդ հոդվածը‘Սկանդալ. Սերժ Սարգսյանը Վիլնյուսում սխալ տեքստ է կարդացե՞լ ‘
Հաջորդ հոդվածը‘Կոնգրեսն առաջարկում է համակարգված կոռուպցիայի վերաբերյալ հարցապնդումն ուղարկել դատախազություն’