‘Մանկական բանահյուսությունը որպես ուղիղ ճանապարհ’

‘

Ձեզ ենք ներկայացնում բանասիրական գիտությունների դոկտոր Արմեն Պետրոսյանի 1990 թ. գրած կատակային մի հոդված մանկական բանահյուսության մասին, ուր հումորով ներկայացվում է հայ մանուկների բանահյուսական արձագանքը պատմական իրողություններին։

ՄԱՆԿԱԿԱՆ ԲԱՆԱՀՅՈՒՍՈՒԹՅՈՒՆԸ ՈՐՊԵՍ ՈՒՂԻՂ ՃԱՆԱՊԱՐՀ

Արմեն Պետրոսյան

1. ՔԱՉԱԼ ՆԱԶԻԿԻ ԵՎ ԱՅԼՈՑ ՄԱՍԻՆ

Մանկական բանահյուսությունը մեզանում շատ քիչ ուսումնասիրված բնագավառ է: Գրանցվել և քիչ թե շատ ուսումնասիրվել են հին, արխայիկ, հատկապես ազգագրական արժեք ունեցող նմուշները: Այս հոդվածում կբերվեն այլ, փաստորեն՝ շրջանցված, համեմատաբար ուշ շրջանների և մանավանդ՝ այլալեզու շերտ պարունակող օրինակներ, և փորձ կարվի դրանց վերլուծության հիման վրա եզրակացություններ անել: Եվ այսպես, հիշո՞ւմ եք՝    

Քաչալը գնաց տանձի,

Վախեցավ գլուխը խանձի,

Գիշերը մտավ տեղերը,

Կատուն կերավ բեղերը:

Սա նախադպրոցական բանահյուսություն է, որը ռեչիտատիվով երգվում է բոլոր խուզած մանուկներին ծաղրելու համար: Անցնենք առաջ:

Աշխարհ-աշխարհ-աշխարհ ա,

Մեր դասատուն ոչխար ա:

Հենց որ զանգը տալիս ա

Արածելով գալիս ա:

Ահա դպրոցական բանահյուսության չուսումնասիրված տիպիկ օրինակ: Այս քառատողը ծանոթ է հայկական դպրոցներում սովորող բոլոր աշակերտներին, ուստի մենք հույս ունենք, որ աշխարհագրության ուսուցիչներն այն չեն համարի մեր կողմից իրենց հեղինակության և իրավունքների ոտնահարման փորձ: Նույնատիպ հանրահայտ՝

Ռուսկի յազիկ՝ քաչալ Նազիկ:

Այս մանկական բանաստեղծության գոհարը, ինչպես և նախորդը, գոյատևում է տասնամյակներ և ներկայումս, որքանով որ ինձ հայտնի է, առավել բարձր ծաղկման է հասել Երևանի 114-րդ դպրոցում՝

Ռուսկի յազիկ՝ ունիտազիկ,

կամ նույնիսկ՝

Ռուսկի յազիկ, քաչալ Նազիկ,

Թռավ նստավ ունիտազիկ: (ինֆորմանտ՝ Արաքս Սահինյան, 3-րդ դասարան)

Իհարկե, հայոց լեզվի վարկի բարձրացման ջատագովները կարող էին այս քառատողում հայ երեխաների վերաբերմունքը տեսնել իրենց պարտադրվող ռուսերենի ուսուցման վերաբերյալ, բայց մենք անկողմնակալորեն լռում ենք, և հիշում նաև հայոց լեզվի ուսուցիչների մասին եղածը՝

Հայոց-հայոց-հայոց ա,

Մեր դասատուն մի օձ ա:

Թվում է, թե նրան հակադրվում է ռուսերենի թանկագին ուսուցիչը՝ որը թեև ճաղատ է, բայց ոսկի սիրտ ունի՝

Ռուսկի, ռուսկի, ռուսկի ա,

Մեր դասատուն ոսկի ա:

Բայց մեր բոլոր ինֆորմանտները այդ «ոսկին» արտասանում էին սարկաստիկ կերպով, մի տեսակ չակերտների մեջ: Պետք է ասել, որ այսօրվա դպրոցականները, եթե դատենք ըստ բանահյուսության, ի հակադրություն իրենց ուսումնատենչ պապերի, շատ էլ մեծ ձգտում չունեն դեպի ուսումը:

Ի՞նչ եմ անում դպրոցը, դպրոցը,

Քանի որ կա փողոցը, փողոցը:

Ի՞նչ եմ անում ֆիզիկա, ֆիզիկա,

Քանի որ կա մուզիկա, մուզիկա, մուզիկա:

Սա երգվում է Դվորժակի «Սլավոնական պարերից» մեկի երաժշտությամբ և ցույց տալիս, թե հայ դպրոցականը, եթե նույնիսկ շատ էլ չի սիրում իր հանրակրթական ուսումը և ռուսերենի պարտադիր ուսուցումը, ապա, այնուամենայնիվ, նա դեռևս կորած չէ հասարակության համար, քանի որ կարողանում է ըստ արժանվույն գնահատել եվրոպական երաժշտության դասականներին և հանդուրժողոբար է տրամադրված դեպի սլավոնական մյուս ազգերն ու նրանց մշակույթը: Իսկ ռուսական դպրոցի մասին, իրոք որ, կա վախեցնող ռուսերեն տեքստ, որը, թեև, կարծես՝ ռուսաստանյան ծագում ունի, բայց տարածված է հենց մեր ռուսական մանկապարտեզներում:

Дети в школу не ходите,

Эта школа не для вас.

Там учителя бандиты,

А директор – Фантомас.

Քառատողը զարգանում է բնիկ հայկական յամբ-անապեստով՝

Ֆանտոմաս-Ֆանտոմաս,

Գլխին ունի երեք մազ,

Մեկը առաջ, մեկը հետ,

Մեջտեղինը՝ պոլի փետ:

Պոլի փետը հանեցին,

Տեղը լոբի ցանեցին:

Լոբին աճեց մեծացավ,

Ֆանտոմասը մահացավ (կամ՝ ծերացավ):

Ապագայի պատմաբանին ենք թողնում գրելու, թե ինչպես էին XX դարում հայ մանուկները տառապում դպրոցներում ՀԽՍՀ լուսավորության, կամ նույնն է թե՝ ժողկրթության մինիստրության դաժան լծի տակ: Նշված օրինակում հիշատակվում է մի հերոս՝ Ֆանտոմասը, որը հայ մանուկներին ծանոթ է համանուն կինոնկարից: Պետք է ասել, որ կինոնկարների ազդեցությունը մանկական բանահյուսության վրա նշանակալի է: Ահա մի այլ շատ հետաքրքիր օրինակ՝

Չաղ, Ցանցառ, Նիկուլին,

Թռան, նստան «ժիգուլին»:

Չաղը ասաց՝ «բարև ձեզ»,

Նինան ասաց՝ «թաղեմ ձեզ»:

Այս քառատողում անհայտ հեղինակն անդրադարձել է մանուկների կողմից սիրված «Կովկասի գերուհին» կինոնկարի գլխավոր հերոսուհու՝ Նինայի տառապանքներին, որը հուսահատված իրեն կեղեքող՝ անաշխատ եկամուտների սիրահար Մորգունով-Վիցին-Նիկուլին եռյակի (որոնք բնագրում հանդես են գալիս իրենց քրեական մականուններով) ոտնձգություններից, անիծում է իր բախտը և իրեն չարախնդորեն բարևող չարագործներին: Ինչպես տեսնում ենք, մանկական բանահյուսությունը ևս հանդես է գալիս բարոյական արժեքների գնահատմամբ: Այնտեղ ևս գովերգվում և գնահատվում է բարին, մարդկայինը, հավիտենականը, և նշավակվում չարը, գազանայինը, րոպեականը: Բայց, ինչպես և վերը հիշված օրինակներում, այստեղ էլ ցայտունորեն ի հայտ է գալիս օտարամուտ տարրը, ռուսական ազդեցությունը: Ակներև է, որ քառյակի բացասական հերոսը կրում է ռուսական ազգանուն՝ Նիկուլին, իսկ դրական հերոսը մարմնավորված է միանգամայն ինտերնացիոնալ ծագում ունեցող Նինա անունը կրող աղջկա կերպարում, որը կինոնկարում կովկասցի է, այսինքն հայերին մոտ ծագում ունեցող ժողովրդի զավակ: Եվ այսպես՝ ազգայինը և ինտերնացիոնալը, մարդկային արվեստի բոլոր ժամանակների ընդհանրական կատեգորիաները ևս իրենց արձագանքն են գտել մանկական բանահյուսության մեջ:

Հայտնի է, որ աշխարհի բոլոր մանուկներն իրենց ֆոլկլորում օգտագործում են ավելի բարձր դասարանցիներից լսած անհասկանալի, հատկապես օտարալեզու տեքստերի պատառիկներ: Այսպես, օրինակ, ռուսական эники-беники ели вареники-ի առաջին երկու բառը ծագումով գերմանական են, իսկ մի այլ տեքստի վերջին տողում՝ эне-бене ряба, квинтер-финтер жаба-ում արդեն դրանք զուգակցվում են գիմնազիական դասընթացի լատիներեն և գերմաներեն կվինտեր-ֆինտերի հետ: Հայկական խորհրդային մանկական բանահյուսությունը լեզվական ազդեցությունների տեսակետից այդքան ճոխ չէ, թեև հնագույն օրինակներում առկա են քրդական, թուրքական, վրացական բառեր և արտահայտություններ: Ամենուրեք, ինչպես արդեն ասվեց՝ նկատվում է համարյա միայն ռուսական ազդեցություն, որը, կարծում եմ, մեր քաղաքագետներին պետք է հուշի այն արդյունավետ միտքը, թե ռուսական կողմնորոշումը հայ ժողովրդին՝ ընդհանրապես, և նրա ներկայացուցիչներին՝ մասնավորապես, հատուկ է վաղ մանկությունից:

Ալա, բալա, նիցա,

Դուս կաբանիցա,

Հեյ գիտի, Վանչո,

Նաշ կապիտանչո,

Փալանչո:

Կարծիք կա, որ «ալա, բալա, նիցա, դուզ կաբանիցան» կապ չունեն թուրքերեն բալայի, ինչպես նաև բալնիցայի ու կաբանիցայի, որոնք ռուսերեն կարող են իմաստավորվել որպես «հիվանդանոց» և «էգ վայրի խոզ», այլ աղավաղումն են մի նույնատիպ ռուսական տեքստի՝ Алла баловница Дуську боится, որը նշանակում է՝ «չարաճճի Ալլան վախենում է Դուսկայից»: Տեքստի վերջին տողերում պատմվում է մի ինչ-որ Վանչոյի մասին, որը կարծես թե նախկինում կապիտան է եղել, բայց հետագայում անհայտ պատճառներով անցել փալանչիի, այսինքն՝ էշի թամբագործի համեստ և ծանր, բայց շնորհակալ և պատվավոր աշխատանքին: Այդ Վանչոն իր Վանի տարբերակով հանդիպում է նախախորհրդային մանկական հաշվերգերում՝

Վանի, Վանի, Երևանի,

Կապիտանի, ձվածեղի, դեղձիկոնի,

Ով որ բռնի վեր քաշի:

Իրոք, կարելի է ենթադրել, որ այստեղ խոսվում է մեր նախահեղափոխական անցյալի մասին, որովհետև խորհրդային շրջանում կապիտաններն ավելի շատ հակված էին մայոր դառնալու, քան թամբագործ: Ներկայումս, կարելի է ասել, որ կոոպերատիվների դարաշրջանում թամբագործների շարքերը կսկսեն համալրվել մեր փառապանծ բանակի կապիտաններով, միայն թե այս անգամ՝ ոչ թե էշի, այլ նախորդ քառատողի հերոսներ՝ Չաղի, Ցանցառի և Նիկուլինի, ինչպես նաև նրանց նման քրեական ստվերային էկոնոմիստների ժիգուլիների թամբերի: Թո՛ւ նրանց անամոթ երեսներին, կամ ինչպես ասում էինք մենք մանուկ ժամանակ պահմտոցի խաղալիս՝ «թու զա փսեխ, կարմիր ասեղ, պամիդորով ձվածեղ», որը նշանակում էր ընդամենը ռուսերեն тьфу за всех — «թու բոլորի փոխարեն» և հիշվում կարմիր ասեղը, որով վատ արարքների համար պետք է ծակվեր հիշյալ ապագա ստվերային կոոպերատորների լեզուն՝ նախաճաշի լոլիկով ձվածեղի փոխարեն:

Ի դեպ՝ լոլիկների մասին: Այդ գնդաձև, կարմիր ասեղի գույնով բանջարեղենը, որը կարծես խորհրդանշում է համաշխարհային կոմունիստական հեղափոխության գաղափարը, հիշատակվում է նաև այլ տեքստերում, ինչպես օրինակ՝

— Ասա պամիդոր:

— Պամիդոր:

— Տշեմ գնաս կալիդոր:

Այսինքն, նույնիսկ անվան հիշատակությունը բացասական հետևանքների, կոնկրետ՝ աքացու կարող է հանգեցնել: Կամ՝

Տորեադոր է,

Աչքի մեկը քոռ է,

Քիթը պամիդոր է,

Ինքն էլ դիրեկտոր է:

Այստեղ ևս կարմիր լոլիկի հետ համեմատվում է բացասական հերոսի՝ դպրոցի հարբեցող դիրեկտորի քիթը, որը  հարբածությունից ու կատաղությունից կուրացած՝ ուզում է տորեադորի նման սրախողխող անել պարտուսի անմեղ զոհերին՝ խեղճ ու կրակ աշակերտությանը: Քառատողն ունի նաև ճանաչողական կարևոր նշանակություն, քանի որ այն երգվում է Բիզեի անմահ օպերայի տորեադորի արիայի մեղեդիով, ինչպես նաև մանուկներին ծանոթացնում հեռավոր ու էկզոտիկ, կրքոտ ու տոթակեզ Իսպանիայի ազգային հանդիսանքին՝ ցլամարտին:

Հիշյալ բանջարեղենի մասին կա մի չքնաղ դպրոցական անեկդոտ. բուսաբանության ուսուցչուհին բացատրում է, թե ինչու է այն կարմիր և վերլուծում կենսաբանական նմանակման՝ միմիկրիայի երևույթը:

            — Ընկեր Պողոսյան, ի՞նչ գույնի են գետաձիու աչքերը:

            — Կարմիր:

            — Իսկ ինչո՞ւ են կարմիր:

            — Որպեսզի նմանվեն կարմիր պոմիդորների:

            — Իսկ ինչո՞ւ նրանք պետք է նմանվեն կարմիր պոմիդորների:

            — Որոովհետև գետաձիերը սիրում են թաքնվել կարմիր պոմիդորի թփերի հետևում:

            — Բայց ինչո՞ւ մենք նրանց երբեք չենք տեսնում այնտեղ:

            — Տեսնո՞ւմ եք, որքան լավ են թաքնվում:

Ընդհանրապես պետք է ասել, որ պոմիդորը, որն իր կարմրությամբ չափազանց խորհրդային հավատարմահպատակային և արյունոտ ասոցիացիաներ է առաջացնում, բավական թթու բանջարեղեն է, վնասում է աղեստամոքսային տրակտի հիվանդություն ունեցողներին, և իզուր չէ, որ Ջաննի Ռոդարին «Չիպոլինոյի արկածներում» սինյոր Պոմիդորին ներկայացրել է մեր դասակարգային թշնամիների շարքում: Այստեղ մենք մոտենում ենք մեր թեմայի ամենակարևոր խնդիրներից մեկին՝ մանկական ֆոլկլորի դասակարգային էությանը: Այն ևս սպասում է իր բացահայտողին: Դասակարգային, հրատապ հարցերը միշտ արագորեն արտացոլվում են բանահյուսության մեջ: Օրինակ, թվում է, թե ի՞նչ քաղաքական իմաստ կարող է ունենալ մի այսպիսի երկխոսությունը:

—         Ասա որդ:

—         Որդ:

—         Ուտես տորթ:

Կարելի է կարծել, որ այստեղ միայն նշավակվում է շատակերությունը: Բայց եկեք հիշենք, որ տորթը սինյոր Պոմիդորի սիրած ուտելիքն էր, որը նա կլանում էր՝ կտրելով խեղճ ու սոված, որբ ու անապաստան մանուկ բողկերի, լոբիների, սոխերի և սխտորների բերանից:

Մանկական բանահյուսության մեկ այլ բնութագրական հատկանիշ: Հայտնի է, որ ժամանակակից խորհրդային աֆորիզմն ասում է՝ «հոռետեսներն ուսումնասիրում են չինարեն, լավատեսները՝ անգլերեն, ռեալիստները՝ Կալաշնիկովի ավտոմատը»: Մանուկներն ամենուրեք լավատես են: Նրանք մերժում են չինարենն ու ավտոմատը: Ահա մի քառատող, որտեղ ակնհայտորեն լսվում է օպտիմիզմին հատուկ նոտաների մետաղյա զրնգոցը:

Բուդկա, բուդկա, բե, բե,

Աբես, ֆաբես, գումարե,

Ռիկի, չիկի, ամաչիկի,

Օֆ, լեն, գլեն:

Փորձենք վերլուծել: Բուդկա-բուդկան արդեն անխուսափելի դարձած ռուսերեն փայտե տնակն է, բե-բեն՝ աշխարհագրության ուսուցիչներին խորհրդանշող ոչխարների լեզվով սիրված բացականչություն: Աբես-ֆաբեսը շվեդական մանկական գրքի՝ «Նիլսի արկածների» հիման վրա նկարահանված մուլտֆիլմի թզուկի կախարդանքի բանաձևի սկիզբն է՝ «աբես, ֆաբես, կարտոֆլաբես», Ռիկի-չիկին անգլիական գրող Ռադյարդ Կիպլինգի քաջարի հերոս մանգուստ Ռիկի-Թիքի-Թավին է՝ ռուսական առոգանությամբ արտասանված և ամոթխած ամաչիկի-ով հանգավորված, իսկ օֆ-լեն-գլեն ձայնակապակցությունը հատուկ է աշխարհում միայն մի լեզվի՝ անգլերենին: Գլեն անգլերեն նշանակում է «նեղ հովիտ», ֆլեն՝ «կարկանդակ», այսինքն, ամբողջ տողը կարող է իմաստավորվել որպես «օ, կարկանդակ, նեղ հովիտ»: Այսպիսով, այս քառատող հաշվերգում արտացոլվում է մանուկ հեղինակի հույս-երազանքը՝ ամառանոցային փայտե տնակ ունենալ աշխարհագրական այլ՝ ցանկալի է՝ արևմտյան միջօրեականներում, լայն նեղահովիտներում, որտեղ արածում են ոչխարները, հնչում է անգլերեն խոսքը, բուրում է կարկանդակը և կենսամակարդակը հասնում է շվեդական ստադարտին: Հեղինակն իր երազանքի մոտալուտ գալստյանը շատ չի հավատում, և այդ պատճառով օգնության է կանչվում կախարդանքի բանաձևը:

Բայց մանկական բանահյուսությունն արտացոլում է ոչ միայն քչերին մատչելի և համարյա անիրական ռեալությունները, այլ նաև առավել նյութական, ոչ օդեղեն երազանքները:Միևնույն քառատողը կարելի է մեկնաբանել նաև այլ կերպ: Այսպես՝ բուդ կա, բուդ կա, բե-բեն նշանակում է, որ խանութում ոչխարի բուդ՝ ազդր է հայտնվել, աբես-ֆաբես-գումարեն՝ հայրիկի մոտ մի հրաշքով համապատասխան գումար, ռիկի-չիկի-ամաչիկի՝ միևնույն հրաշքով վաճառողի մոտ ի հայտ է եկել ամոթ, խղճի զգացում, և օֆ, լեն, գլեն՝ այսպիսով մենք կհասնենք Ամերիկայի Միացյալ Նահանգներին:

Մանկական ֆոլկլորում հանդիպում ենք նաև քաղաքական, պետական, ռազմական գործիչների կերպարների: Օրինակ, 80-ական թվականների սկզբին՝ Յուրի Անդրոպովի իշխանության տարիներին, Երևանի մանկապարտեզներից մեկում ստեղծվում էր մի մանկական էպոս, որի գլխավոր հերոսը Անդրոպոսն էր, իսկ նրան ծառայում էին նրա բազմաթիվ կամակատարները՝ անդրոպոսիկները: Ահա մի հանրահայտ օրինակ անցյալից:

Լենին պապին մեռել ա,

Մեզի ավանդ թողել ա,

Պստիկ բալիկ մեծացիր,

Կոմունիզմը կառուցիր:

Սա պաշտոնական տարբերակն է, որը կարելի էր արտասանել կոլտնտեսության նախագահի տղայի և կուսկոմիտեի քարտուղարի աղջկա հարսանիքի ժամանակ, իսկ ավելի դեմոկրատական շրջապատում քառատողի վերջին երկու տողերը փոխվում էին՝

Պստիկ բալեք մեծացեք,

Իրար կերեք, կշտացեք:

Դա այն ժամանակներն էին, երբ սոված հայ դպրոցականները դպրոցում հայհոյում էին քյոխվային ու ռեսին, որոնք ծանր հարկեր էին պահանջել մինչև հեղափոխությունը, և գովերգում իրենց ազատ ու երջանիկ ներկան և լուսավոր ապագան, իսկ նրանց խեղճ ու կրակ մայրերը բռնվելու սարսափը սրտում անիծում էին հարկերի կրկնապատկումը երկրում:

Ստալին ջան, Ստալին,

Իմալ պահեմ ես իմ բալին,

Համ հիմա կուզես, համ՝ կալին:

Լուսավոր ապագայի գովերգմանը զուգահեռ հայհոյվում էին մեր անցյալի արժեքները, ազգային հերոսները և նրանց գործը: Ահա ցայտուն մի քառատող, որը պահպանվել է մինչև մեր օրերը:

Անդրանիկը քաջ-քաջ,

Էշի վրա նստած,

Մի բուխանկա հաց

Կրծելով գնաց:

Պա՞րզ է, թե ով է այդ քաջ-քաջ Անդրանիկը: Այո, դուք չեք սխալվում: Խոսքը մեծ հայդուկապետ, հերոս զորավար Անդրանիկի մասին է:

Նորից վերադառնանք խորհրդային ռեալ իրականությանը: Ահա տիպիկ մի հաշվերգ, որտեղ ի հայտ է գալիս աշխարհի բոլոր փոքրիկ տղաների զինվոր դառնալու երազանքը:

Պստիկ պապան գնաց բանակ,

Հետը տարավ մի սուր դանակ,

Ո՞ւմ կտանես հետդ բանակ

Քեզ ընկեր:

Անցնում են խորհրդային պետության կյանքի առաջին տասնամյակները: Բանակը և արդեն մեծացած պստիկ զինվորն այժմ ունեն ռեալ թշնամի, որի նկատմամբ հաղթանակի են սպասում նրանք, հենց ընթացիկ շաբաթվա վերջին կամ հաջորդ շաբաթվա սկզբին՝

Ուրբաթ, շաբաթ, կիրակի,

Հիտլերի փորը տրաքի:

Եվ այդ ժամանակ կգա երկար սպասված խաղաղությունը՝

Հիտլերն ընկավ ցեխը,

Աչքը մտավ մեխը,

Երկու աչքն էլ քոռացավ,

Պատերազմը մոռացավ:

Եկավ բաղձալի խաղաղությունը: Անցավ մեկուկես տասնամյակ: Խորհրդային պետությունը կարողացավ կարճ ժամանակամիջոցում բուժել իր վերքերը և շուտով, աշխարհում առաջինը, ձեռնարկեց տիեզերքի նվաճման մեծ գործը: Երեխաների արձագանքը չուշացավ՝

Յուրի Գագարին,

Կերավ մարգարին (կամ՝ մանդարին),

Ժամը երկուսին

Թռավ կոսմոսին:

Սա հիշեցնում է «Ահա եկավ նոր տարին, բերեց (կամ՝ առանց) խնձոր մանդարին» երկտողը: Այստեղ տիեզերքի յուրացման սկիզբը՝ տիեզերական դարի գալուստը, շատ ճիշտ կերպով համեմատվում է նոր տարվա գալստյան հետ, ընդ որում՝ նշվում է նաև, որ կենսամակարդակի անկումը գրանցող սեղանների նվազ ճոխությունը և բնական յուղի ու ցիտրուսային մրգերի անբավարար քանակը արդյունք են տիեզերական հետազոտությունների վրա կատարված ահռելի ծախսերի, թեև մանկական անմիջականությամբ մանդարինի բացակայության համար մեղադրվում է անձամբ առաջին տիեզերագնացը: Հատկանշական է, որ տիեզերքը ծառի՝ գուցե հենց՝ մանդարինի ծառի պես մի բան է պատկերացվում, որի վրա թռչում-նստում են: Բացի այդ, նշվում է երևույթի պատմականությունը և գրանցվում պատմական պահը՝ ժամը երկուսը (պետք է ասել, որ հեղինակի ժամացույցը ակներևաբար հետ ընկած է եղել, քանի որ Գագարինի թռիչքը տեղի է ունեցել ժամը ինն անց յոթ րոպեին, կամ էլ՝ հեղինակն արձանագրել է ոչ թե թռիչքի, այլ նրա մասին ՏԱՍՍ-ի հաղորդագրության պահը):

Բայց ժամանակը թռչում է առաջ: Անցնում է ևս մեկուկես տասնամյակ: Արձանագրվում է հայկական ֆուտբոլի աստեղային ժամը: 1973-74 թվականներ, ԽՍՀՄ ֆուտբոլի առաջնություն և գավաթի եզրափակիչ: «Արարատը» ոսկե «դուբլ» է անում: Նա և՛ չեմպիոն է, և՛ կրկնակի գավաթակիր: Նոր հերոս է երևում հորիզոնում: Հաղթական գոլերի հեղինակն է Իշտոյանը: Հիշո՞ւմ եք «Միմինո» կինոնկարի հերոսի խոսքը՝ «օդանավի ուղեկցորդուհին թռչում է մեծ-մեծ մարդկանց՝ ակադեմիկոսների, մինիստրների, Իշտոյանի հետ: Նա քեզ վրա չի էլ նայի»: Ջահել աղջիկները տառապում են անքնությունից: Նրանց հանգիստ չի տալիս 8 համարի համազգեստ կրող ֆուտբոլիստի հռոմեական կիսադեմը: Մեծ քույրերի օրինակին են հետևում փոքրիկ աղջնակները: Եթե բախտը չժպտաց ավագ քրոջը, գուցե իրե՞ն կժպտա, թեկուզ և՝ տաս տարի հետո: Երազանքը մարմնավորվում է հետևյալ քառատողում՝

1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8, 9, 10,

Գնդակն ընկավ դարպաս:

Մեկ-զրո հօգուտ քեզ՝

Իշտոյանի կնիկն ես:

Անցնում է ևս մեկուկես տասնամյակ: Փոքրիկ աղջիկն ամուսնացել է ոչ թե լեգենդար Իշտոյանի, այլ շարքային ինժեների հետ: Այս անգամ ժողովուրդը կուտակված է ոչ թե մարզադաշտում, այլ օպերային թատրոնի շուրջը: Օպերան, իհարկե, դուրս չէր մնացել մանկական հետաքրքրությունների շրջանակից: Նրա մասին արդեն վաղուց կար հետևալ քառատողը՝

Օ, օ, օպեռա,

Թթուն դնեմ թող եռա,

Վայ, մամա ջան, ես մեռա,

Ադի-բուդի չկերա:

Պատկերացրեք խեղճ երեխայի տառապանքը, որը դպրոցական աբոնեմենտով գնացել է հեղափոխության մասին երկարաշունչ օպերայի դիտման, և հետը մոռացել է վերցնել նման դեպքերում միակ սփոփանքի դեր կատարող ադի-բուդիի թղթե տոպրակը: Օպերայի ավարտի տանջալից, անհամբեր սպասումից մարդ իրոք կարող է մեռնել: Բայց հիմա դրությունն այլ է: Հրապարակը եռում-փոթորկվում է: Մի՞թե իրականալու է ժողովրդի երազանքը՝

Ղարաբաղը մերն է,

Բայց թուրքերի ձեռն է,

Հելնեմ սարի գագաթին,

Թքեմ թուրքի ճակատին:

Քառատողի հերոսը ցուցադրում է իր պատմական գիտելիքները, նա գիտե, որ Ղարաբաղը հայկական հող է, և պատրաստ է դրա համար բարձրանալ ամենաբարձր սարի գագաթը և այնտեղից իր արհամարհանքն արտահայտել պատմության կեղծարարների նկատմամբ: Հերոսը մենակ չէ: Նրա հետ է իր հայրը, որը թեև առաջացած տարիքի պատճառով չի կարող հասնել սարի գագաթին, բայց հնարավորության սահմաններում իր լուման է ներդնում արդար գործի հաջողության համար պայքարում: Երիտասարդները պետք է պայքարեն, իսկ հայրիկները՝ ապացուցեն իրենց իրավունքների ճշմարտությունն ու արդարությունը՝

Ղարաբաղը մերն է,

Բայց թուրքերի ձեռն է,

Պապան գնաց ցույցի,

Որ ապացուցի:

Այժմ, կարելի է ասել, որ պապան ապացուցել-վերջացրել է: Երեխաները պետք է ասեն՝ «պապա, պապա, հերիք է ապացուցես, անցիր գործի»: Եվ որոշ պապաներ կարծես թե իրոք անցնում են գործի:

Ինչպես տեսանք, հայ մանուկների բանահյուսությունը վերջին ժամանակներս պատմության կարևոր դեպքերին անդրադառնում է մեկուկես տասնամյակը մեկ, և հերթական պատմական քառատողը կծնվի արդեն XXI դարի սկզբին: Ինչպիսի՞ն կլինի այն: Դա կախված է մեզանից: Պապաներ, անցեք գործի:

Մայիս 1990

Տպագրվել է 1990 թ. օգոստոսին, «Մունետիկ» թերթի 9-10 և 11 համարներում:

‘