Սեւակ Արամազդ. Առանց յուզմունքի

2044

Վանօ Սիրադեղեանը հայ ժողովրդի գրողն է, եւ մարդկայնօրէն անչափ ցաւալի է, երբ արուեստագէտն իր մահկանացուն կնքում է հարկադիր տարագրութեան մէջ։ Այդ ցաւը վերաճում է իսկական ողբերգութեան, երբ դրան գումարւում է նաեւ նրա՝ անկախ պետականութեան հիմնադիր հայրերից մէկը լինելու հանգամանքը։ Այդ պարագային մէկ մարդու ողբերգութիւնը ստանում է խորհրդանշական համընդհանուր իմաստ, որն արդէն անմիջականօրէն վերաբերում է ոչ միայն մի ստեղծագործ անհատի, այլեւ մի ամբողջ ժողովրդի ճակատագրին։

Նման իրադրութիւն հնարաւոր է միայն մէկ դէպքում, եթէ այդ պետականութիւնը «դուրս է սայթաքել իր շաւղից» եւ գտնւում է անընդհատ անկման մէջ։ Եւ ո՛չ մի «ամուր ձեռք», ո՛չ մի «պողպատէ մանդատ» ի զօրու չեն կասեցնելու այդ ընթացքը։ Պետականութիւնն ամենից առաջ խարսխուած է կենսական-բարոյական հիմքերի վրայ, եւ «պողպատէ մանդատի» կեղծ ներշնչանքն անխաբ նշանն է հէնց այդ բարոյական հիմքերի քայքայման։

Արցախեան երկրորդ պատերազմում կրած պարտութիւնը ցուցադրեց այդ քայքայման ամբողջ անմխիթար պատկերը։ Արցախեան խնդիրը յետ շպրտուեց դէպի ելակէտ՝ դէպի խորհրդային ժամանակներ։ Բանակը վերադարձաւ իր դարաւոր «ազգային-ազատագրական ակունքներին»՝ ֆիդայական ինքնագլուխ կամ անգլուխ ջոկատների ցաքուցրիւ վիճակին։ Դիւանագիտութիւնը դարձաւ արտաքին թելադրանքների կատարման «դարբնոց»։ Անկախութիւնն էլ՝ «մի կտոր չոր հաց, էն էլ, հրէ՜ն հա, երկնքից կախուած․․․»։

Եւ զոհեր, զոհեր, հազարաւո՛ր զոհեր․․․

Եւ այդ աւէրակների վրայ փառահեղօրէն բազմել է քայքայման ոգին՝ շրջապատուած իր թշնամի հարազատների շքախմբով։ Նրանց բոլորի վսեմափառ ճակատներին միատեսակ փայլատակում են ընտրական տոկոսները։ Ուստի, դժուար է հաւատալ, թէ այդ պարտութեան առաքեալները կարող են վերադարձնել Վանօ Սիրադեղեանի աճիւնը, ինչպէս չեն կարող վերադարձնել տանուլ տուած Շուշին։ Նրա մահուան անցաւակից անտեսումը եւ աճիւնի վերադարձի ձգձգումը խղճուկ փորձեր են՝ ոչ միայն հարթելու հանրային ընկալման ալիքները, այլեւ յետմահու եւս մէկ անգամ հաշուեյարդար տեսնելու Վանօ Սիրադեղեանի հետ՝ կենդանի տարագրութիւնը փոխարինելով աճիւնի տարագրութեամբ եւ, յատկապէս, նսեմացնելու այն, ինչ կազմում էր Վանօյի էութիւնը․ նրա ապրած արժէքները։

Իսկ դրանք ոչ միայն հայ գրականութեան, այլեւ ամենից առաջ հայոց անկախ պետականութեան արժէքներն են։ Ի վերջոյ, խօսքն ա՛յն մարդու մասին է, որ մեծագոյն աւանդ էր բերել մի գործի, որը պսակուել էր նաեւ Շուշիի՝ այդ «դժգոյն քաղաքի», ազատագրմամբ։ Վանօ Սիրադեղեանի յաղթական անունը ամօթանքի այրող խարան է լինելու վերադարձնողի պարտուած ճակատին։ Նրա մեռած դէմքն իր դաժան լռութեամբ վկայելու է, թէ ինչ է նշանակում չյանձնուել։ Չյանձնուել նշանակում է՝ ճշմարտութիւնը չյանձնել հակառակորդին։ Նա ամբողջ կեանքում վարուել էր հէնց այդպէս։  Նա, որ կոչուած էր՝ իբրեւ հայր եւ ընտրուած՝ իբրեւ զոհ։ Դահիճը չի կարող վերակենդանացնել իր զոհին․․․

Ապագայ ունի՞ արդեօք Հայաստանը։

Հայաստանը՝ որպէս պետութիւն, իհարկէ, այս կամ այն կերպ կգոյատեւի, բայց միայն՝ իբրեւ նուազագոյն անուանական ներկայութիւն։ Դա էլ՝ դարձեա՛լ Առաջին Նախագահի եւ միւս  հիմնադիր հայրերի, այդ թւում՝ նաեւ Վանօ Սիրադեղեանի, յիրաւի, հանճարեղ մտայղացման շնորհիւ, ինչպիսին էր Անկախութեան հանրաքուէն, որը բնական մի անժամանցելի հնարաւորութիւն է՝ որեւէ պատեհ պահի կրկին լցուելու բովանդակութեամբ եւ վերածուելու կենդանի իրականութեան։

Ցաւօք, նոյնը հնարաւոր չէ ասել հայոց անկախ պետականութեան մասին։ Այժմ արդէն կարելի է յստակ արձանագրել, որ այն իրականում գոյատեւեց ընդամենը տասը տարի՝ 1988-1998թթ․։ Առաջին նախագահի հրաժարականը եղաւ այն դարձակէտը, որից սկսուեց անկման ապապետական շրջանը՝ իր արիւնալի ջղաձգումներով ու վայրիվերումներով։ Այն, որ 2018թ․ «յեղափոխական» իշխանափոխութիւնը ոչ միայն չկասեցրեց, այլեւ, ընդհակառակը, իր քաղաքական բովանդակազրկութեամբ ու պետականակործան արկածախնդրութեամբ աւելի մեծ թափ հաղորդեց այդ ընթացքին, աներկբայ ցոյց է տալիս այդ անկման անդառնալի բնոյթը։  

Ի տարբերութիւն պետութեան, որ առաւելապէս արտաքին վիճակագրական միաւոր է, պետականութիւնը ներկայացնում է որեւէ ժողովրդի հաւաքական գիտակցութեան ներքին վիճակը։ Այս առումով, պետականութիւնը, քաղաքագիտական հասկացութիւն լինելուց առաջ, պատկանում է կեանքի բուն իրականութեանը եւ ենթակայ է գոյութեան հաւերժական օրէնքներին։

Ե՛ւ բնութիւնը, ե՛ւ մարդկութիւնը գործում են մի որոշակի կայուն կշռոյթով, այսպէս ասած, նախապէս տրուած «ալգորիթմներով»։ Մարդկութեան դէպքում դրանք կոչւում են արքետիպներ, որոնք ապահովում են պատմութեան ինքնավերարտադրութիւնը՝ «բնական առասպելների» միջոցով։

Մարդկութեան փորձը ցոյց է տալիս, որ պետականութիւնները ծագում, կայանում եւ տեւականութիւն են ձեռք բերում միայն այն պարագային, երբ դէպքերն ու իրադարձութիւնները ստանում են արքետիպային բնոյթ՝ վերածուելով «հիմնադրման առասպելի»։ Անվերջ հոլովուելով՝ այդ առասպելը վերաճում է պետականութեան գիտակցութեան՝ համակելով տուեալ հանրութեան մեծագոյն մասին։ Սովորաբար, դա իր աւարտին է հասնում մօտ երեսուն-հիսուն տարուայ ընթացքում, երբ պատմական փաստը, թօթափելով առօրեայ մանրամասները, պայմանական իմաստները, կողմնակի ազդեցութիւնները, բիւրեղանում է՝ ներկայանալով արքետիպային իր ամբողջ փայլով՝ իբրեւ օրինակելի մեծագործութիւն՝ «հիմնադրման առասպել»։

Նոյնը հաւասարապէս վերաբերում է նաեւ այդ առասպելի հերոսներին։ Նոր ժամանակներում «հիմնադրման առասպելի» յայտնի հերոսներ են, օրինակ, ԱՄՆ Հիմնադիր հայրերը, Նապոլեոնը, Բիսմարկը, Գանդին, Շառլ Դը-Գօլը, Ադէնաուերը, Հաւէլը, Լեխ Վալեսան եւ այլք։ Հայոց անկախ պետականութեան «հիմնադրման առասպելը» նոյնպէս լի է պայծառամիտ գործիչների մի ամբողջ բոյլով՝ «Ղարաբաղ» կոմիտէն եւ նրա լայն շրջանակը, մարդիկ, որոնք, անկախ իրենց յետագայ քաղաքական գործունէութեան թաւալումներից, «քարացել» են այդ առասպելի գոյացման ակնթարթում՝ իբրեւ արքետիպային կերպարներ, եւ մնացել այնտեղ ընդմիշտ՝ ամեն վայրկեան նորից ու նորից հիմնադրելով հայոց անկախ պետականութիւնը։ 

Դժուար չէ կռահել, որ պետականութեան «հիմնադրման առասպելը» որեւէ տիպաբանական ընդհանրութիւն չունի ո՛չ կրօնական, ո՛չ էլ ժողովրդական գերբնական առասպելների հետ, որոնք գոյանում են ընկալման այլ՝ բնազանցական տիրոյթում, եւ գոյութիւն ունեն հէնց այն բանի շնորհիւ, որ հակոտնեայ են պատմութեանը։ Այնինչ «հիմնադրման առասպելն» անմիջականօրէն բխում է կենդանի իրականութիւնից, գոյանում անգիտակցօրէն եւ վերապրւում գիտակցաբար։ Եթէ ինչ-որ պատճառով ընդհատւում է նրա վերարտադրութիւնը, ապա անխուսափելիօրէն սկսւում է պետականութեան քայքայումը, որովհետեւ «հիմնադրման առասպելը» որեւէ ազգի քաղաքական կենսունակութեան կարեւորագոյն ցուցիչ է՝ տեւական պետականութիւն ստեղծելու բաւարար ներուժի վկայութիւն։ Պատահական չէ, որ երբ մի նուաճողական ուժ ցանկանում է ստրկացնել որեւէ ժողովրդի, առաջին հերթին փորձում է այդ ժողովրդից խլել նրա ինքնուրոյն գոյութեան գանձը՝ պետականութեան «հիմնադրման առասպելը»՝ խեղաթիւրելով, վարկաբեկելով, արգելելով կամ ոչնչացնելով այն։ Դա պերճախօս կերպով վկայում է ինչպէս մեր, այնպէս էլ համաշխարհային պատմութիւնը։

Թէեւ հայոց անկախ պետականութեան սկզբնաւորումն ընթացաւ արքետիպացման բոլոր կանոնների համաձայն, սակայն ցաւալիօրէն հայ ժողովրդի մեծագոյն մասի համար այդպէս էլ չդարձաւ «հիմնադրման առասպել»։ Միակ բարեբախտութիւնն այն էր, որ իշխանութիւնը տուեալ պահին պատկանում էր մտաւորականութեան այն նեղ շերտին, որ օժտուած էր պետականութեան գիտակցութեամբ եւ արքետիպի ուժով կարողացաւ կռել իր բոլոր յաղթանակները։ Խօսքն այն ուժի մասին է, որ, ի դէմս Հայոց Համազգային Շարժման եւ, մասնաւորապէս, յանձին Առաջին նախագահի, կերտել էր հայոց անկախ պետականութեան «հիմնադրման առասպելը»։ Բռնի կերպով զրկուելով իշխանութիւնից՝ այդ շերտն իր հետ տարաւ նաեւ «հիմնադրման առասպելը», որը խեղդուեց զանգուածային նախապաշարումների, քաղաքական անխոհ ազգայնականութեան, դաւադրապաշտութեան ու ատելութեան ճահճում։ Համընդհանուր ժխտամտութիւնն այն դարպասն է, որով թեւանցուկ ներս են խուժում կեղծիքն ու մահը։

Վերջին ընտրութիւնները ցոյց տուեցին, որ նոյնիսկ պարտութեան անյոյս պայմաններում հայ ժողովրդի միայն չնչին մասն է կրում հայոց անկախ պետականութեան «հիմնադրման առասպելը»։ Եթէ առաջիկայ տասը-քսան տարում այդ առասպելը չհասնի արքետիպային ամբողջացման եւ չվերադառնայ կենդանի իրականութիւն՝ պետականակերտ նոյն կամ ժառանգորդ որեւէ քաղաքական ուժի տեսքով, եւ նրա  յաղթական լոյսն այդպէս էլ չտարածուի հայութեան մեծ մասի մէջ՝ համակելով նրան պետականութեան գիտակցութեամբ, ապա կարելի է հաստատապէս պնդել, որ սկսուել է հայ ժողովրդի անվերադարձ մայրամուտը։ Այնժամ հայ ժողովրդի նաեւ «ֆիզիկական մաշուածութիւնն» անհրաժեշտաբար կհասնի կրիտիկական աստիճանի, եւ նա անխուսափելիօրէն կկորցնի ոչ միայն պետականութիւն, այլեւ պետութիւն ունենալու բարոյական ուժն ու բնատուր իրաւունքը։ Եւ «դարերի ժառանգ» ու «հաւերժի ճամփորդ» հայը ոչ թէ «արքայաբար», այլ՝ «որպէս մի ստրուկ», կիջնի գերեզման․․․

Այն, որ պետականութեան «հիմնադրման առասպելը» դրսեւորւում է բացառապէս քաղաքական իրատեսական աշխարհայեացքի միջոցով, ցոյց են տալիս նրա պտուղները։ Այդ աշխարհայեացքի առկայութեամբ կերտւում են յաղթանակները, իսկ բացակայութեամբ՝ հունցւում «բարոյական յաղթանակներն» ու թխւում իրական պարտութիւնները։ Այսինքն՝ այն, ինչ տեղի ունեցաւ Արցախի պարագային։ Ահա թէ ինչու, եթէ անգամ Հայաստանն ունենար ժամացոյցի պէս ճշգրտօրէն աշխատող բանակ՝ արդիական լաւագոյն սպառազինութեամբ, միեւնոյն է, պարտութիւնն անխուսափելի էր։ Պահանջատիրական համազգային ցնորամտութիւնը, որ «ոչմիթիզհողականութեան» տեսքով գրեթէ ամբողջովին ախտահարել էր հայ ժողովրդի եւ իր մտաւորականութեան գիտակցութիւնը՝ իբրեւ ինքնակործանման «ալգորիթմ», արդէն իսկ կանխորոշել էր նման ելքը։

Ուստի, առաջին պատերազմում շահած յաղթանակը հնարաւոր էր միմիայն մէկ դէպքում, եթէ իշխանութեան ղեկին կանգնած էին անկախ պետականութեան «հիմնադրման առասպելը» կրող արքետիպային ուժ, որպիսին էր Հայոց Համազգային Շարժումը, եւ այդ ուժի նոյնպիսի արքետիպային առաջնորդ, որպիսին էր Լեւոն Տէր-Պետրոսեանը։ Այլապէս պարտութիւնը հէնց սկզբից անխուսափելի կլինէր, ինչպէս դա ապացուցուեց երկրորդ պատերազմում, երբ նման ուժը եւ նման առաջնորդը բացակայում էին։ Է՛լ չասած այն մասին, որ նրանց իշխանութեան պարագային իսպառ կբացառուէր հէնց այդ պատերազմն ինքը․․․

Այդ պատերազմն այլեւս պատմական փաստ է, կեանքի բացարձակ իրողութիւն, որը մէկ անգամ եւս ցոյց տուեց, որ հայութեան բոլոր պահանջախռով ու արցախախորով  կուսակցութիւնների ու նրանց յարող «ազգային» մտաւորականութեան միակ սեւեռակէտը եղել եւ մնում է իշխանութիւն կամ «մի կտոր հաց» ձեռք գցելու պարզունակ բնազդը։ Պարզուեց, որ միակը, որին հետաքրքրում էր Արցախի իրակա՛ն ճակատագիրը, եզակիօրէն ա՛յն քաղաքական ուժն էր, որ ժամանակին ազատագրելով Արցախը՝ մերժուել էր ոչ միայն համարեա ամբողջ հայութեան, այլեւ բուն իսկ Արցախի կողմից՝ հռչակուելով․․․ «Արցախը ծախող», «դաւաճան», «ապազգային» եւ այլն։ Այդ անկամրջելի հակասութիւնը վկայում է, թէ որքա՜ն հեռու են «իմաստուն հայ ժողովուրդը» եւ, յատկապէս, իր «տաղանդաւոր մտաւորականութիւնը» պետականութեան տարրական գիտակցութիւնից․․․  

Դա է պատճառը, որ ո՛չ Հայաստանում, ո՛չ Արցախում այդպէս էլ չհասկացան, թէ ո՛րն է Արցախեան խնդրի արքետիպային էութիւնը, որն անխոցելի ճշգրտութեամբ ձեւակերպել է հիմնադիր նախագահ Լեւոն Տէր-Պետրոսեանը 1997թ․՝ ասելով․ «Խօսքը չի վերաբերում Ղարաբաղը տալուն կամ չտալուն։ Խօսքը վերաբերում է Ղարաբաղը հայկական պահելուն. 3000 տարի այն բնակեցված է եղել հայերով եւ 3000 տարի հետո էլ պետք է բնակեցված լինի հայերով»։

Երբ հայ ժողովուրդն ունակ կլինի ամբողջովին ըմբռնելու այս խօսքերի հիմնարար իմաստը, կնշանակի, որ նա արդէն իսկ ընդունել է հայոց անկախ պետականութեան «հիմնադրման առասպելը»՝ դառնալով պետական ազգ։

Այն ժամանակ էլ Վանօ Սիրադեղեանը կվերադառնայ Հայաստան։  

Նախորդ հոդվածըԱՄՆ-ը խոստանում է ռազմական օգնություն ցուցաբերել Ուկրաինային
Հաջորդ հոդվածըՀայաստան-Հյուսիսային Մակեդոնիա հանդիպումը կսպասարկեն իսպանացիները