‘Ստեփան Մարգարյան. Հույս ունեմ՝ Վրաստանը կընդունի Տարածաշրջանային լեզուների եվրոպական խարտիան ‘

‘

iLur.am-ի հետ զրույցում ասում է ԱԺ ԲՀԿ խմբակցության պատգամավոր Ստեփան Մարգարյանը

-Պարոն Մարգարյան, կխնդրեի որպես խնդրին քաջատեղյակ մարդ ներկայացնել հատկապես վերջին շրջանում ի՞նչ խնդիրներ կան Վրաստանում հայերի համար, այն բանի ֆոնին, որ Սաակաշվիլին չնայած դեռ Վրաստանի նախագահն է, բայց կարծես թե՝ ըստ հայաստանյան կարծիքների գոնե, այսօր այնտեղ ավելի հայամետ ուժեր են իշխանության եկել:

—Ես մի քիչ կխուսափեի ասել հայամետ, կամ չգիտեմ ինչ, որովհետև հատուկ այդպիսի բան, որ ասենք հայամետությամբ զբաղվեն այսօր, այդպես չէ: Եկել են մարդիկ, որոնք ուզում են կատարել օրենքով իրենց վերապահված բոլոր պարտավորությունները՝ այդ թվում նաև այն պարտավորությունները, որոնք ունեն ազգային փոքրամասնությունների նկատմամբ: Ինչը ես համարում եմ շատ նորմալ, և առանձնապես պետք է չէ հատուկ ասենք այդտեղ ապրող ազգային փոքրամասնություններին առանձնացնել, ասել՝ մենք հայամետ ենք: Իրականում, նրանք՝ ազգային փոքրամասնությունները, և օրենսդրությամբ, և եվրոպական տարբեր խարտիաներով որոշակի իրավունքներ ունեն, բնականաբար, նաև պարտավորություններ պետության նկատմամբ, ինչը Վրաստանի ներկայիս իշխանությունները հայտարարել են, որ կատարելու են: Նախընտրական շրջանում Բիձինա Իվանիշվիլին եղավ Ջավախքում, և կոնկրետ Ախալքալաքի շրջկենտրոնում հայտարարեց, որ լեզվի հարցը կարեւոր հարց է, նաեւ մի քանի հարցերի մասին խոսեց: Դրանք ժամանակին շատ քննարկված և այդպես էլ լուծում չգտած հայ-վրացական համալսարանի ստեղծման խնդիրը, հայերենը որպես տարածաշրջանային լեզու դառնալու խնդիրը և վրացերենի ներդրումը տարածաշրջանի դպրոցներում՝ ոչ հայերենի ժամերի հաշվին: Գիտեք, որ բնակչությունը վրացերենին չի տիրապետում, և իսկապես խնդիր կար վրացերենը ներդնելու, բայց դա արվում էր նախկինում հայերեն ժամերը կրճատելու հաշվին: Իվանիշվիլին հայտարարեց, որ դա ընդունելի չէ և չպետք է դա արվի մայրենի լեզվի հաշվին, այլ պետք է ծրագիր առաջարկել, որով և հայերենը չտուժի և վրացերեն էլ ներդրվի: Հիմա դրանցից ամենակարևորը, իհարկե, տարածաշրջանային լեզվի կարգավիճակ տալու խնդրին էր վերաբերվում: Նախ, ի՞նչ է նշանակում դա. դա նշանակում է, որ տեղում պետական լեզվին՝ վրացերենին զուգահեռ, թույլատրվի նաև որոշալի գործավարություն պետական մակարդակով կատարել հայերեն լեզվով: Մի շատ կարևոր հարց ևս դա լուծվում է, որ տեղական մաշտաբի պաշտոնյանները, ովքեր չեն տիրապետում պետական լեզվին, չազատվեն աշխատանքից, որովհետև օրենքով ցանկացած պաշտոնյա, այդ թվում հայալեզու նաև հայերենով դասավանդվող դպրոցներում տնօրենները, ուսուցիչները քննություններ էին տալիս վրացերենից, եւ ովքեր չէին տիրապետում, ազատվում էին աշխատանքից: Փաստորեն տարածաշրջանային լեզվի կարգավիճակ ընդունելը բերում էր նաև այդ հարցի լուծմանը:

Այսինքն, հենց այնպես չէ, որ մարդուն ազատեն վրացերեն չիմանալու պատճառով, քանի որ 50-60 տարեկան մարդու համար դժվար է սովորել լեզու, որը իր համար մայրենի չի: Սրանք շատ կարևոր հարցեր էին, և Իվանիշվիլին հայտարարեց, որ ինքը տեր է կանգնելու:

—Իսկ ի՞նչ եք կարծում, հիմա Իվանիշվիլիի գործողություններից կարելի՞ է հետևություն անել, որ ինքն իր խոստումներին տեր է կանգնելու, թե՞…

-Ես ունեմ տեղեկատվություն, թե ինչ կատարվեց Ախալքալաքում վերջերս: Վրաստանում շրջանային խորհուրդները պահպանված են, այսինքն կան շրջանային պատգամավորներ, որոնք ղեկավարում են շրջանը, որոնց ձեռքին են գտնվում բազմաթիվ հարցեր լուծելու հնարավորություններ, այդ խորհուրդը, որը ձևավորվել էր դեռևս Սաակաշվիլիի օրոք՝ նրա հսկողության տակ, (հիմա դրանցից մի մասը, իհարկե, փորձ է արել և մտել է Իվանաշվիլիին հարող կուսակցությունների շարքեր), բայց մի տեսակ ուշացած ազգասիրության, հայրենասիրության պահեր դրսևորեցին և կայացրին մի որոշում, որը Իվանաշվիլին արդեն կայացրել էր. իրենք դիմեցին պառլամենտին, որ Վրաստանի պառլամենտը վավերացնի այն որոշումը, (խոսքը տարածաշրջանային լեզուների վերաբերյալ եվրոպական խարտիայի մասին է-խմբ.), որը 1999 թվականին էր ստորագրվել, բայց դեռ պառլամենտ չէր մտել:

Դա ինչ-ինչ տարակուսանք առաջացրեց Վրաստանի իշխանության համակարգում, որ հայտարարել է, որ եթե իրենց կուսակցության ծարագրում դա կա և որևէ մեկը չի հրաժարվել դրանից, ինչո՞ւ այդպիսի նախաձեռնություն են ցուցաբերում: Հասկանալի է պատճառը, եթե այդ հարցը լուծվի, կասեն՝ մենք հերոս ենք, չի լուծվի՝ էլի կասեն՝ մենք հերոս ենք, մենք հարց ենք բարձրացնում, չի լուծվում:

-Կարծո՞ւմ եք՝  դա քաղաքակա՞ն քայլ էր

-Ես կարծում եմ, որ դա քաղաքական շահարկման քայլ էր:

-Բայց 1999 թվականին, երբ որ պարոն Սաակաշվիլին դեռ նախագահ չէր, հենց  ինքը այդ խարտիան ընդունելու ամենաակտիվ ջատագովներից էր, որովհետև նաև դրանով էր պայմանավորված Վրաստանի անդամակցությունը ԵԽ-ին: Ինչո՞վ է պայմանավորված այն, որ այդ խարտիայի ամենաակտիվ ջատագովներից մեկը հետագայում, երբ որ ուներ բոլոր լիազորությունները եւ հնարավորությունները, այնուամենայնիվ, չնպաստեց խարտիայի վավերացմանը:

-Այստեղ խոսակցությունը մի քիչ խորքային է, բնականաբար, սրա մեջ կա նաև կուսակցության գաղափարախոսությունը, ազգայնական էր ի վերջո Սաակաշվիլիի գլխավորած կուսակցությունը, որը բացահայտ ու նույնիսկ ոչ բացահայտ համարում էր, որ նման  տիպի բան ընդունելը բերելու է սեպարատիզմի, որովհետև Ջավախքում կա սեպարատիզմ: Ուզում եմ հիշել, որ այս որոշման դեմ հանդես եկավ նախկին եւ մինչ այդ ՆԳ նախարար վարչապետ Վանո Մերաբիշվիլի: Նա հայտարարեց հետևյալը, (ինչը ես համարում եմ նույնիսկ մի քիչ վտանգավոր), որ Վրաստանի պետությունն ամենաուժեղը վերջին երկու-երեք տարիներին եղել է Ջավախքում:

Ես ասեմ, որ երբ ասում ենք Ջավախքի խնդիր, իհարկե, բազմաթիվ են դրանք և կարելի է թվարկել, բայց այս դեպքում դրանցից առանձնացրել եմ ամենամեծ պրոբլեմը. դա վերջին 20 տարիների ընթացքում վրացական պետության ներկայացվածությունն է եղել Ջավախքում, ավելի ճիշտ՝ դրա պակասը, դրա չներակայացված լինելը: Այսինքն, հասարակության ընկալումը պետության, արդյո՞ք պետությունը իր կողքին է, թե՞ չէ: Նրանք հույս չեն կապել պետական կառույցների հետ, որովեհտև երբեք նրանքչեն եղել հասարակության, ազգաբնակչության կողմից, լուրջ չեն զբաղվել ազգաբնակչության պրոբլեմներով և շատ-շատ քայլեր, որ արվել են, ընդհակառակը՝ ավելի են վատացրել և սոցիալ- տնտեսական վիճակը և ասենք՝ որոշ քայլերի արդյունքում քաղաքական հարցեր են առաջացել: Եվ ասել, թե վերջին տարիներին ամենաուժեղն է եղել Վրաստանը Ջավախքում, դա մի քիչ անհասկանալի է, որովհետև այդ տարիներին, ինչը որ նշում էր Մերաբիշվիլին, դրանք այն տարիներին են, երբ ամբողջ Ջավախքում հսկայական թվով ուժային կառույցներ տեղավորվեցին, ուժային կառույցների մասնաճյուղեր, ռեգիոնալ ոստիկանություն, անվտանգության մի քանի ճյուղեր, ժանդարմերիա և այլն, և այլն:

Այսինքն, Վրաստանի պետությունը այդ ժամանակահատվածում, որը համարվում են իրենք Ջավախքում ուժեղ, եղել է ուժային կառույցների միջոցով ուժեղ, այսինքն՝ պատժիչ, ճնշիչ կառույցներով է եղել ուժեղ, այլ ոչ թե պետությունը եղել է ժողովրդի կողքին: Եվ ասել, թե այն ժամանակում ուժեղ է եղել, դա շատ հարաբերական է:
Ես կարծում եմ, որ այդ ամեն ինչը ավելի շատ է օտարացրել մարդկանց պետությունից:

-Բայց պարոն Մարգարյան, Սաահակաշվիլիի իշխանության հետ կապված կան տեսակետներ, որ ի տարբերություն իր նախորդի՝ Շեվարդնաձեի ժամանակաշրջանի, իր իշխանության ժամանակ իշխանամետ կամ իշխանությանը մոտ կանգնած մամուլում գրեթե վերացան հակահայ բնույթի հոդվածները: Այսպես ասենք, Սաակաշվիլին գոնե ցուցադրական առումով վերացրեց այն հակահայ մթնոլորտը Վրաստանում, որ կար հասարակության մեջ իր նախորդի օրոք:

-Անշուշտ, ձևակերպումը շատ ճիշտ էր, ձևական: Չնայած այդպես էլ չէ, որ իսպառ վերացել էին, որովհետեւ էլի լինում էին այդպիսի հոդվածներ: Ասեմ ավելին՝ Սաակաշվիլիի իշախանության օրոք բուն Ջավախքում ասենք բավականին ֆինանսական ներդրումներ արվեցին, ճանապարներ կառուցվեցին շրջկենտրոններում, բարեկարգվեցին քաղաքները՝ և Նինոցմինդան, և Աքալքալաքը: Բայց այստեղ բավականին նուրբ պահ կա: Մի շրջանում, որտեղից տարեկան 20 -30 հազար մարդ գնում է արտագնա աշխատանքի, եւ գնում են որակյալ, բազմապրոֆիլ աշխատողներ, կատարվում են բազմամիլիոն ներդրումներ, իսկ այդ աշխատուժը չի մասնակցում այդ աշխատանքներին, որոնք կատարվում են տարածաշրջանում: Ստացվում է բավականին մեծ թվով աշխատանքներ են կատարվում, բայց տեղական աշխատուժը բացարձակապես չի օգտագործվել: Հիմնականում այդ աշխատանքները արել են ադրբեջանական, թուրքական և նաեւ Վրաստանի խորքերից եկած ընկերություններ, որոնք իրենց հետ բերել են իրենց աշխատուժը:

Եթե այդ տարածաշրջանում ուզում ես դու լավ բան անել, ներդրում ես անում, մանավանդ  որ նախկինում ռուսական ռազմաբազայի դուրս բերումից հետո ասել էին, որ 3 հազար աշխատատեղ պետք է ստեղծվի, բայց հիմա աշխատատեղերը կան, իսկ տեղացիները չեն աշխատում, ապա ասել, թե լավ բան է արել, ես մի քիչ վերապահումով կվերաբերվեի:

-Պարոն Մարգարյան, Հայաստանում կա ընկալում, որ այդ լեզվի վերաբերյալ եվրոպական խարտիայի ընդունման-չընդունման հարցը Վրաստանում ավելի շատ հայերի հետ է կապված: Այնինչ, Վրաստանում այդ խարտիան առնչվում է նաեւ երեք այլ լեզուների, որոնք եւս խարտիայի ընդուման դեպքում տարածաշրջանային լեզվի կարգավիճակ կստանան: Իրականում այս հարցը, կամ ավելի ճիշտ՝ դրա ձգձգումը իրո՞ք հայերի կամ հայերենի հետ է,  թե՞ ուղղակի դա Վրաստանի իշխանությունների քաղաքականությունն է ազգային բոլոր փոքրամասնությունների և նրանց լեզվի հարցում:

-Բնականաբար, եթե նայենք թվային տվյալներով, ապա Վրաստանում ադրբեջանական համայքը ավելի մեծ է, քան հայկականը: Եւ նրանք ևս ունեն կոմպակտ ապրելու բնակավայրեր: Հետևաբար, եթե խոսքը վերաբերում է տարածաշրջանային լեզվի կարգավիաճակ տալուն կոմպակտ բնակություն ունեցող ազգային փոքրամասնություններին, ապա դա նախ ադրբեջանցիներին է վերաբերում: Ասել, թե դա միայն հայերի համար է արվում, կարծում եմ, եթե այդպիսի բան ասվում է՝ նշանակում է՝ շահարկվում է: Շահարկվում էին նաև եկեղեցու հարցով, երբ որ որոշակի իրավասություններ տվեցին ոչ վրացական եկեղեցու կազմի մեջ մտնող կրոնական կազմավորումներին, այդ թվում՝ հայկական եկեղեցուն: Դա հայերի համար չէր: Բայց քանի որ հայերը ենթադրենք ավելի շուտ էին այդ հարցը բարձացրել և ակտիվ էին այդ հարցով, հիմնականում դիտովարյալ հայերի վրա շուռ տալու միտում նկատվեց, եւ բնականաբար, վրացի հավատացյալների մեջ դժգություն առաջացավ դրանից, եւ այդ դժգոհության ալիքը ուղղվեց հայերի դեմ: Որ հայերն այնքան արեցին, որ այսպիսի բան տեղի ունեցավ: Նույնը լեզվի հարցում է, այն հայերի համար չէ, որ արվում է. Վրաստանը բազմազգ երկիր է:

Ընդհանրապես,  եթե այս հարցի փիլիսոփայության մեջ եթե մտնենք, ազգային փոքրամասնություններ ունեցող երկրների համար ես դա համարում եմ հարստություն: Եթե ազգային փոքրամասնությունների նկատմամբ ճիշտ քաղաքականություն ես վարում, ապա ազգային փոքրամասնություն ունենալը հարստություն է: Իսկ եթե սխալ ես վարվում, փորձում ես իրավունքները ոտնահարել, ապա դա դառնում է քեզ համար պրոբլեմ:

-Ի՞նչ եք կարծում, Հայաստանում ճի՞շտ ընկալում կա այդ խնդիրների հետ կապված: Արդյո՞ք այստեղ Ջավախքի հետ կապ ունեցող հատկապես իշխանական պատգամավորները կամ պաշտոնյանները շատ չե՞ն շահարկում Վրաստանի հայերի այդ հարցը, արդյո՞ք նրանք ներկայացնում են այն, ինչ իրականում կա:

-Այսօր մենք Վրաստանի հետ լուրջ խնդիր ունենք, լուրջ աշխատելու խնդիր: Ես չեմ ընդունում այն ձևակերպումը, երբ ասում են, թե Վարստանի հետ մենք խնդիրներ չունենք: Ինչպե՞ս կարող են հարևան երկրները խնդիրներ չունենալ: Ես համաձայն չեմ նաև, որ խնդիր ունենալը վատ բան է: Որովհետեւ մենք Վրաստանի հետ լուրջ  ինտեգրվելու խնդիր ունենք, ոչ թե խնդիր ունենք թշնամանալու: Հայաստանը կարող է խնդիրներ չունենալ այնպիսի երկրների հետ, ինչպիսն է օրինակ՝ Բուրկինա Ֆասոն: Այդ երկրի հետ մենք խնդիրներ չունենք, որովհետև հարաբերություն ընդհանրապես չկա: Իսկ եթե տարածաշրջանի միակ երկրի հետ, որի հետ ավելի սերտ ու հասկանալի հարաբերություններ մենք ունենք, ասենք, որ խնդիր չունենք, անհասկանալի է: Հայ-վրացական հարաբերությունների օրակարգի ծավալը գնալով պակասել է, դարձել է շատ ստանդարտ, ասես Վրաստանը ոչ թե երկիրն է, որը մեր տարածաշրջանի համար կարևոր է, մենք էլ կարևոր ենք Վրաստանի համար հավասարապես, այլ հեռավոր մի երկիր, որի հետ մենք խնդիր չունենք:

-Ինչո՞վ եք դա պարմանավորում:

-Վրաստանում տեղի ունեցած  այդ իշխանափոխության պարագայում, կարծում եմ, որ տարածաշրջանում լուրջ իրավիճակ է փոխվել և Իվանիշվիլին Հայաստան գալով՝ մեզ տվեց ուղերձներ, որոնք հետեւյալ ձեւով կարելի է ձեւակերպել՝ ինքը կարևորում  է տարածաշրջանային հարաբերությունները, ինքը կարևորում է Հայաստանը որպես հարեւան երկիր, և ինքը բաց է հարաբերությունների համար: Կարծում եմ, որ շատ արագ մենք պիտի գնայինք լուրջ օրակարգի ձևավորմանը, բայց, ճիշտն ասած ինչո՞ւմն է խնդիրը՝ այս հարաբերություններում, Վրաստանում եղած հայկական համայնքի հետ կապված, նույն Վրաստանից անընդհատ մի տեսակ ակնարկներ են հնչում, որ մի քիչ կարծես անլուրջ են, որ կարևոր խնդիրները թողած, ամեն մի պաշտոնյա փորձում են ինչ-որ կոնկրետ անձի այնտեղ տեր կանգնել: Մեր պաշտոնյաները փորձում են տեր կանգնել ինչ-որ պաշտոնյաների, որոնք նախկինում աշխատել են այսինչ, կամ այնինչ տեղը: Դա ես համարում են անլուրջ և վտանգավոր:

-Նկատի ունեք՝ վրացի՞ պաշտոնյաներին:  

-Ոչ խոսքը գնում է հայ պաշտոնյաների մասին: Նույն «Վրացական երազանքի» կոնֆերանում երբ որ քաղաքական մարմինը ընտրվեց, այդտեղ որևէ հայ չմտավ. մտավ ադբրբեջանցի, եզդի, բայց հայ չկար: Եւ չեմ բացառում, որ նրանք անլուրջ են համարում մեր մոտեցումները, դրա համար էլ մենք անհետաքրքիր ենք դարձել, ինչպես Սաահակշիլիի ժամանակ նրանց կուրսն էր: Այն ժամանակ Հայաստանը Վրաստանին առանձնապես չէր հետաքրքրում:

-Դուք դա կուրսի՞ հետ եք կապում հարցը, թե՞ այնուամենայնիվ, մեր եւ նրանց իշխանությունների միջև դիսբալանսի հարց կար: Ի վերջո, կա իշխանության ընկալում, գոնե սկզբնական շրջանում Սաակաշվիլին համարվում էր լեգիտիմ, ժողովրդավարական նախագահ, որի օրոք կատարվեցին բարեփոխումներ, ԽՍՀՄ-ում ամենակոռումպացված համարվող վրացական ոստիկանությունը 180 աստիճանով փոխվեց եւ այլն: Եւ կար ՀՀ-ի իշխանությունը, որի ընկալումը աշխարհում 2008-ից հետո, մեղմ ասած, միանշանակ չէր:

-Փոխհարաբերությունների պարագայում կարծում եմ, որ միշտ չէ, որ դիմացինն է մեղավոր, որովհետև պետությունենրի մեջ փոխհարաբերությունները խորանում են այնքանով, որքանով ամեն մեկը ներակայանում է, թե ինչ է ինքը իրենից ներկայացնում, բա՞ց է արդյոք, թե՞ փակ է: Կան արդյո՞ք այնպիսի օրենսդրական կամ ոչ օրենսդրական կանոններ, որոնք դիմացինին դուր չի գալիս: Այդ ամեն ինչը ազդում է: Սաաակաշվիլիի ժամանակ մի քիչ այլ բան կար, որ իրենցը Եվրոպան էր, Ամերիկան էր, մնացածն իրենց համար էտպիսի կարեւոր բան չէր, մանավանդ վերջին տարիներին: Բայց, իհարկե, նաև այստեղ մեծ ազդեցություն ունի այն, թե դու ինչպես ես ներկայանում դիմացինին: Բազմաթիվ հայ բիզնեսմեններ Վրաստանում ներկայացվեցին, բայց հակառակը չեղավ: Հայաստան չեկավ որեւէ մեկը: Նշանակում է ինչ-որ բան խանգարում է: Որովհետեւ Հարավային Կովկասը պոտենցիալ միասնական օրգանիզմ է, եւ նորմալ պարագայում չի կարող տնտեսական ինտեգրացիան չխորանալ,  հատկապես, եթե հաշվի առնենք, որ եւ Հայաստանը, եւ Վրաստանը շատ փոքր շուկաներ ունեն, եւ առանձին վերցրած առանձնապես հետաքրքություն չեն առաջացնում որևէ մեկի համար:

-Գուցե՞ շուկայի հարցը չէ, այլ քաղաքականությա՞ն:

-Ոչ միայն: Համարում եմ, որ նաեւ մեր օրենքների ոչ հարմոնիզացված լինելն է, մեր եւ վրացական օրենքները տնտեսական բլոկում բավականին տարբեր են:

-Գուցե օրենքների կատարմա՞ն հարցն է:

 -Չգիտեմ, գուցե Հայաստանում առկա մոնոպոլիաներն էլ են խանգարում այդ ամեն ինչին: Համարում եմ, որ Վրաստանը Սաակաշվիլիի օրոք մեղավոր են այս հարաբերությունների համար, բայց մենք ևս մեծ մեղավարություն ունենք:

-Եւ վերջում, ի՞նչ կանխատեսում այս խարտիայի հետ կապված, ինչպիսի՞ վերջաբանի սպասենք: Կընդունվի՞ այն:

-Իվանիշվիլին հայտարարել է և հույս ունեմ կընդունվի:  

-Վերջին շրջանում ականատես եղանք, որ ինչքան որ հայտարարություններ է արել Իվանիշվիլին, գրեթե նույնքան էլ հերքել է իր հայտարարությունհը: Գուցե՞ սա էլ աչքաթոող անի:

-Ես ոչ թե ելնում են նրանից, որ ինքը ասել է, որ կանի, ուրեմն՝ կանի, այլ նայում եմ, ծրագրի փիլիսոփայությունից, որովհետև ինքը փորձում է պրագմատիկ ձևով առաջ գնալ: Խնդիր կա պետք է լուծել: Լուծել հօգուտ պետության, եւ ոչ թե այնպես անել, որ դա դառնա պրոբլեմ:

Քրիստինե Խանումյան 

‘