‘Վահրամ Մխիթարյան. Մշակույթն ամեն դեպքում քաղաքականություն է’

5268

 «Ոսկե Ծիրան» միջազգային 11-րդ կինոփառատոնում ներկայացված էր լեհհայկական կարճամետրաժ խաղարկային «Կաթնեղբայր» ֆիլմը, որի ռեժիսորը Վահրամ Մխիթարյանն է։ Ֆիլմն առաջին լեհ-հայկական համատեղ  արտադրանքն է, որի պրոդյուսերներն են Վայդա Ստուդիան և Լեհաստանի կինեմատոգրաֆիստների միության Ստուդիո Մունկան։ Ֆիլմի  աշխատանքները համաֆինանսավորել են Լեհական ֆիլմ ինստիտուտը և Հայաստանի ազգային կինոկենտրոնը։

«Կաթնեղբայր» ֆիլմի պրեմիերան տեղի է ունեցել Լեհաստանում Կրակովի կինոփառատոնի ժամանակ, որտեղ ֆիլմը ստացել է ժյուրիի հատուկ մրցանակը։ Համալեհական դեբյուտների Կոշալինի «Երիտասարդները և ֆիլմը» կինոփառատոնի ընթացքում ֆիլմը ճանաչվել է լավագույն կարճամետրաժ ֆիլմ և արժանացել է «Յանտար 2014» մրցանակին։

«Ոսկե Ծիրանում» ֆիլմը երկու մրցանակի է արժանացել. լավագույն կարճամետրաժ ֆիլմ եւ լավագույն սցենար անվանակարգերում:

Սակայն, մինչեւ այս, ֆիլմը Հայաստանում եւ հատկապես համացանցի հայ օգտատերերի շրջանում մեծ աղմուկ բարձրացրեց եւ քննարկման թեմա դարձավ, առաջին հերթին՝ նաեւ սյուժեի պատճառով: Բանն այն է, որ ֆիլմը նկարահանվել է Վանո Սիրադեղյանի «Գառ ախպերիկ» պատմվածքի հիման վրա:

Վանոն, ըստ այդմ, յուրահատուկ ձեւով վերադարձել էր հատկապես նրանց մոտ, ովքեր սիրում եւ գնահատում են իր գրականությունը, ովքեր սպասում են նրան: Մյուս կողմից՝ Վահրամի քայլն էլ ինքնատիպ էր, չնայած ինքը երեւի այդ մասին այնքան էլ չէր մտածել: Վանոյին դեռ հետապնդել շարունակող իշխանությունների օրոք ֆիլմ նկարահանել Վանոյի պատմվածքի հիման վրա, եւ այն Հայաստանում ներկայացնել կինոփառատոնի, հաստատ՝ բոլորը չէ, որ «դուխ» կանեին:

Մրցանակաբաշխությունից հետո մենք զրուցեցինք Վահրամ Մխիթարյանի հետ` Ոսկե Ծիրանի, Ազգային Կինոկենտրոնի, «Կաթնեղբայր»-ի, Վանոյի պատմվածքի, կինոյի մասին՝ ընդհանրապես, եւ հայկական կինոյի մասին` մասնավորապես:

Վահրամ, երբ խոսելով ֆիլմերի մասին՝ ասում եք` ձեզ համար կարեւորը համակարգային հարցն է, այս պարագայոմ դուք ի՞նչ նկատի ունեք համակարգային ասելով, ներկայիս հայկական կինեմատոգրաֆի համակարգային խնդիրը ո՞րն է:

— Անվանենք դա  համակարգային կամ ծրագրային մոտեցում կինոարտադրությանը, կարեւորն այն է, որ այս դեպքում խոսում ենք մի բանի մասին, որ առնչվում է բոլորիս, այլ ոչ նեղ անձնական նախասիրության կամ ճաշակի հարց է։ Եւ արժի, կարծում եմ, դրա մասին խոսել, քանի որ կան բազում խնդիրներ։ Կինոն թանկ արվեստի տեսակ է, եւ այն շատ սերտ կապված է տնտեսության, քաղաքականության եւ այլ բնագավառների հետ։ Նաեւ երկխոսության պահանջ կա, հարաբերությունների հստակեցման խնդիր՝ կինո եւ հանրություն հետադարձ կապը կամ այն, թե ինչպիսին պետք է լինի պետության դերը կինոարտադրության մեջ, նրա մասնակցությունը ծրագրավորված եւ իմաստավորված մշակութային քաղաքականության ձեւավորման մեջ: Երբ ես դիմեցի «Կաթնեղբայր» կարճամետրաժ ֆիլմի նախագծով Հայաստանի ազգային կինոկենտրոն՝ համագործակծության առաջարկով, տեսա շատ համակարգային բացթողումներ, օրինակ՝ կինոնախագծերի հստակ եւ օբյեկտիվ գնահատման կարգի հետ կապված, որը շատ անհասկանալի է մինչեւ հիմա ինձ համար, կամ վերաբերմունքը դեբյուտային ֆիլմերին եւ սկսնակ ռեժիսորներին, քանի որ ինքս դեբյուտ էի անում, կամ մոտեցումը շատ կարեւոր համատեղ կինոնախագծերին եւ այլն։  Քանի որ ես որոշակի համեմատելու տեղ ունեմ՝ Լեհաստանի իմ փորձից  ելնելով, ակամա փորձում էի խնդիրները մատնանշել, չնայած շատ հարցադրումներ  այստեղ՝  Հայաստանում, նաիվ են թվում, ինձ երբեմն ասում են` դու այստեղից չե՞ս, Հայաստանից չե՞ս, բայց ես շեշտում եմ՝ չէ, ես Հայաստանից եմ, այսինքն՝ այն, ինչը  ես ակնկալում եմ եւ պահանջում, եսիմ ինչ ֆանտաստիկ բաներ չեն՝ այլ մոլորակից, դա մարդկության որոշակի փորձն է, որը կիրառելի է, եւ կարելի տեսնել դրա արդյունքը, համեմատել: Ես զարմանում եմ.. չգիտեմ` չե՞ն  նկատում, թե՞ չեն ուզում…

Ի՞նչ կինո է մեզ պետք:

-Չգիտեմ, դա հասարակության խնդիրն է, եւ առհասարակ՝ մեզ պետք է կինո թե ոչ, եթե այո ապա ինչ որակի՝ մրցունակ եւ ներկայանալի կինո՞, մե՞րը, թե՞ բավարար է այն, ինչ նայում ենք այսօր ռուսական ալիքներով, կամ հայկական հեռուտասերիալները, դա այդ երկխոսության խնդիրն է, հասկանալու եւ հետեւություններ անելու: Ես, օրինակ՝ կուզենայի լսել կարծիքներ, իմանալ: Օրինակ՝ ես որ եկա, այդ տարի կատակերգական եւ մանկական ֆիլմերի պահանջ կար՝ ըստ Հայաստանի ազգային կինոկենտրոնի, որի հետ ես համաձայն չեմ, որովհետեւ պարզ չէ` ո՞վ է այդ ամենը կարգավորում, որոշում, որտեղի՞ց է այդ իմպուլսը գալիս՝ ինչ է պետք մեզ, ո՞ւր ենք գնում, կինոն ի՞նչ ունի ասելու: Լեհաստանում այդ բաժանումը հստակ է ավելի, այսինքն՝ եթե հեղինակային է ֆիլմը, հեղինակից չեն պահանջում, որ լինի հստակ ինչ-որ բարոյախրատական-դաստիարակչական ասելիք ֆիլմում, որ երեխան նայի՝ ինչ-որ բան սովորի, որովհետեւ դա հեղինակային ֆիլմ է, իսկ այստեղ տալիս են գումար ու ասում են` սա՛, սա՛, սա՛ այնպես չի սցենարում, նկատի ունեմ գաղափարական հարցերը:

Այդուհանդերձ, կարծում եք, որ մեր խնդիրն այն է, որ մենք չգիտեն՞ք, թե մեզ ինչ կինո է պետք, թե՞ որ ընդհանրապես, ըստ էության, կինո, որպես այդպիսին ՝գրեթե չկա:

-Ինձ թվում է՝ պարզ չէ՝ մենք ի՞նչ ենք ուզում առհասարակ: Ուր ենք գնում՝ հյուսի՞ս, թե՞ արեւմուտք։ Ի՞նչ ապագա ենք տեսնում մեզ համար, մեր երկրի, պետության, ո՞նց ենք այն պատկերացնում, ի՞նչ ժամանակահատվածում եւ ի՞նչ ենք անում դրան հասնելու համար։ Էլի պետք է առանձնացնեմ կինոն՝ որպես ֆիլմ, եւ կինոն՝ որպես համակարգ։ Ինձ թվում է՝ այս մոլորվածությունը եւ հավատի պակասը չեն նպաստում կինոարտադրության համակարգի զարգացմանը, սակայն կարող են հետաքրքիր թեմա լինել՝ որպես առանձին ֆիլմ։

Համարվում է, որ անկախության տարիներին հայկական կինոն որոշակի չափով ռեգրես ապրեց: Եւ եթե մի կողմ թողնենք «Ոսկե ծիրան» փառատոնը, ապա, ըստ էության, նշանակալից ու լուրջ իրադարձություններ հայկական կինոաշխարհում տեղի չեն ունենում: Կարծում եք` սա օբյեկտիվ հանգամանքներո՞վ է պայմանավորված, թե՞ սուբյեկտիվ պատճառներ ունի: Այսինքն՝ ինչոր բան կարո՞ղ է արվել, որը չի արվում, թե՞ արվում է այն, ինչ հնարավոր է անել, հենց այդպես էլ պետք է լինե՞ր, քանի որ ԽՍՀՄ փլուզումն ու դրա հետեւանքով այդ մեծ «կինոընտանիքի» տարանջատումն օբյեկտիվ պատճառ է:

-Այդ շրջանը շատ դժվար շրջան էր բոլորիս համար, այսինքն՝ ամեն ինչն էր դժվար: Կինոն այդ կոնտեքստից հանել եւ ասել, թե դա առանձին համակարգ էր, եւ ինչո՞ւ այն քանդվեց, ճիշտ չէր լինի: Բայց ուզում եմ էլի համեմատել Լեհաստանի հետ: Այնտեղ էլ 90-ականներին նույնպես դժվար էր, անցումային շրջան էր, նաև իրենց կինոյի համար, իրենք էլ չհասկացան՝ ինչ ֆիլմեր են ուզում անել, չնայած որ լեհական կինոն խորհրդային ժամանակներում ինչ-որ տեղ ուղեցույց էր խորհրդային ազգային առանձին առաջադեմ կինոգործիչների համար: Ունեին որոշակի ազատություն, լեհական հետպատերազմյան ֆիլմերը ձեւավորեցին նոր էսթետիկա կինոյում, նոր թարմ շունչ հայտնվեց, այնտեղ արգելքների եւ ցենզուրայի ճնշման տակ ֆիլմերում հայտնվում էր այլաբանությունը, «լեհական դոկումենտալ կինոյի դպրոցը» ձեւավորվեց, «բարոյական անհանգստության կինո» կոչվող շրջանը եւ այլն: Եւ ունենալով ավանդույթներ, աշխարհահռչակ անուններ կինոյում եւ կինոհամակարգ՝ իրենք էլ կորցրին իրենց։ 90-ականները իրենց համար դարձավ պարոդիաների շրջան, արեւմտյան ֆիլմերի էժանագին կրկնօրինակումներով սկսեցին զբաղվել շատերը։ Բայց իրենք դա հասկացան: 2005-ից իրենք ստեղծեցին Լեհական ֆիլմ ինստիտուտը, որը որոշակի գաղափարական հիմքի վրա դրված կառույց է, այսինքն՝ 15 տարի այդ մարդիկ, այն կորիզը կինոգործիչների, որոնք պատասխանատվություն վերցրին սեփական կինոբնագավառի համար, մտածել են, թե ինչի համար է իրենց մոտ առաջացել այդ խնդիրը, ինչու այն ժամանակ  իրենք ունեին, հիմա կորցրին, եւ մի կողմ դրեցին իրենց անձնական հարցերը, տարաձայնությունները, որոշակի ընդհանուր պրոբլեմ բնորոշեցին ու շահ ձեւավորեցին։ Կինոինստիտուտ ստեղծելն ինքնապատակ չէր, միաժամանակ՝ ընդունվեց կինոյի մասին օրենքը, որը  պետության հետ հարաբերությունները շտկելու, ազատ շուկայական հարաբերություններում կինոյի գոյությունն ապահովելու, տնտեսապես՝ կինոն ֆինանսավորելու լուծումներ էր պարունակում։ Եւ իրենց մոտ դա բավականին արդյունավետ ստացվեց, եւ անընդհատ այդ համակարգը փոփոխվում է, դինամիկ տրանսֆորմացիայի մեջ է։ Իրենք էլ, ի դեպ, օգտվեցին ֆրանսիական փորձից: Հիմա մենք, կարծում եմ, հեծանիվ ենք փորձում հորինել: Մի պարզ բան կա. եթե ավելի լավ բան ի վիճակի չես ստեղծել, պետք է օգտվել ուրիշների փորձից։ Ուղղակի մենք լուրջ բարդույթներ ունենք, ու մենք երեւի թե ամեն ինչ շատ ավելի լավ գիտենք։

Ի դեպ, այդ ֆինանսական հարցը մի՞թե այդքան կարեւոր է: Այսինքն, այսօրմենք փող չունենք՝ դրա համա՞ր լավ գաղափար չկա: Փողը կարո՞ղ է լավ գաղափար ծնել: Ի վերջո, լավ գաղափարի դեպքում կարելի է փոքրիկ, կամերային գործեր ստեծել, չէ՞՝ առանց մեծ ֆինանսավորման

-Կարելի է: Կարելի է, եթե գաղափարապես այդ կողմ ես գնում` անկախ ֆիլմարտադրությունը, հեղինակային կինո ասվածը ազատության չափաբաժինն է իրականում: Ամեն մարդ ինքն է որոշում։ Ես գիտեմ, որ չեմ անելու թանկ ֆիլմեր, որովհետեւ իմ համար ազատութունը կարեւոր է: Այսինքն՝ գումարը այ էդտեղ է կարեւոր, երբ սահմանում ես ինքդ քեզ համար ազատության չափաբաժինը: Օրինակ` մեզ մոտ անմիջականորեն պետությունն է ֆինանսավորում կինոն, նա է պատվիրատուն, ու պետությունը քեզանից պահանջում է, սահմանափակում է, փորձում է գրաքննել: Այնտեղ պետությունը չէ, ավելի շատ հանրությունն  է թելադրում, բնագավառի ինքնակարգավորման մեխանիզմներ կան, պետությունը ինքն ընդամենը իր կարծիքը հայտնելու մասնաբաժինն ունի այդ հարաբերությունների մեջ:

Կարծում եք` իշխանության էությունը, ինչպիսին որ կա, արտացոլվո՞ւմ է այս պարագայում: Այսինքն, եթե ենթադրենք` Հայաստանում իշխանությունն այլ բնույթ ունենար, այլ տեսակի լիներ, այլ մոտեցում ունենար մշակույթին, դա ինչոր կերպ կազդե՞ր պրոդուկտի վերջնական որակի, նշանակալիության, որակի վրա:

-Մշակույթն ամեն դեպքում քաղաքականություն է: Ինքը որոշակի վեկտոր պետք է ունենա, ինքը որոշակի ինվեստիցիա է, ապագայի ներդրում, այսինքն՝ այն ներդրումները, որ արվում են այսօր, չեն երեւում հիմա, երեւալու են շատ ավելի ուշ: Հիմա վերլուծելը մի քիչ դժվար է, թե ոնց կլիներ, եթե ամեն ինչ այլ կերպ լիներ: Բայց այդ տեսլականի պակասը. այ՝ ոնց ինքը լինի, ինչպիսի ինվեստիցիաներ արվեն, որ հետագայում մենք ինչ ունենանք, անշուշտ էական է… մենք հիմա՝ տվյալ պահին, կինոյում մեր եղածն էլ չենք կարողանում պահպանել, այսինքն՝ անցյալի խնդիր էլ կա, շատ ակտուալ է այդ հարցը:

Եթե կոպիտ ասենք՝ կինոն կարծես թե այդպես էլ «ռելսերի վրա չի դրվում» մեզ մոտ: Ինչո՞ւ քաղաքականապես պակաս ազատ Իրանը կարող է տալ Մահմալբաֆների ընտանիք, կամ Քիառոստամիի կարգի ռեժիսոր, որոնք Կաննի կինոփառատոնը ջրի ճամփա են սարքել, իսկ մենք, որ նրանց  համեմատ՝ ավելի ազատ ենք (գոնե՝ դե յուրե), այդպես էլ այդ մակարդակի անուններ չենք տալիս` հենց Հայաստանից, որոնք դուրս կգային միջազգային շուկա  ու մեկ-մեկ էլ իրենք մի Ոսկե Արմավենի կբերեին տուն:  

-Մի այցելության ժամանակ Ոսկե Ծիրան փառատոնի ընթացքում Քիառոստամին նշեց, որ իր ֆիլմերը ավելի շատ ճանաչում են արտերկրում, քան հայրենիքում։ Հեղափոխությունից հետո Իրանի իշխանությունները կարեւորեցին կինեմատոգրաֆը՝ որպես քարոզչամիջոց, աշխարհին ներկայանալու միջոց, իշխանությունները թույլ տվեցին անել ֆիլմեր, ֆինանսավորում էին, սակայն գրաքննելու պայմանով։ Այդ հակադրության մեջ ծնվեց աշխարհում հայտնի Իրանական պոետիկ կինոն, որտեղ այդ սահմանափակումների հետեւանքով հաճախ ներկայացվում էր երեխաների աշխարհը՝ նրանց զգայական տեսանկյունից։ Տեսեք, Քիառոստամին մոտ 40 ֆիլմ ունի, Մահմալբաֆը՝ մոտ 30։ Եթե էլի անդրադառնանք անհատներին, համակարգին՝ Իրանում տարեկան 120-150 լիամետրաժ ֆիլմ է նկարվում այդ նույն գրաքննող պետության պատվերով։ Կարծում եմ՝ հաճախ նաեւ քանակն է ծնում որակ։ Եթե մեզ հետ համեմատենք, ըստ Հայաստանի ազգային կինոկենտրոնի պաշտոնական կայքի՝ 2005 թվականից նայենք՝ ընդամենը 33 լիամետրաժ ֆիլմ է ամբողջությամբ կամ մասամբ ֆինանսավորվել. տարեկան ստացվում է 3-4 ֆիլմ: Չեմ անդրադառնում որակին, դա ուրիշ հարց է, ուղղակի երեւի թե ժամանակն է ամփոփելու այս 9-10 տարիները եւ հասկանալու՝ ուր ենք հասել եւ ուր ենք գնում։ Այսօր իրանական կինոն, նման սահմանափակումներ ունենալով, բավականին դինամիկ պրոցեսների մեջ է, հիմա տեխնիկական հնարավորությունները այնպիսին են, որ դժվար է արդեն առաջվա նման վերահսկել, շատերը ինքնուրույն են նկարում, թվային, առանց պետությունից լուրջ ֆինանսավորման։ Տեսեք, այդ պոետիկ կինոն հիմա տեղ տվեց սոցիալական հնչողություն ունեցող թեմաներին պարսկական կինոյում։ Շարժում կա, փոփոխություն, չնայած պետությունը դարձյալ գրաքննում է, արգելում որոշ ֆիլմեր, նույնիսկ բանտարկում ռեժիսորի՝ ինչպես Ջաֆար Փանահիի դեպքում։ Թե ինչու հայ ստեղծագործողը այսօր ավելի քիչ համարձակ է Հայաստանում՝ ունենալով ավելի շատ ազատություն, ես դա չեմ հասկանում, վախը, ինձ թվում է, մեր այսօրվա իշխանության կարեւոր լծակներից է։

Ուզում եմ ուղղակի միասին մտորենք` ո՞րն է մեր խնդիրը: Տեսեք, քուրդ ռեժիսորը կարող է բնակություն հաստատել Ֆրանսիայում, հետո գալ Հայաստան ու այստեղ նկարահանել «Վոդկա լեմոն» բավականին հաջողված ֆիլմը, բայց այստեղ հենց կարծես այդ տեսակ ֆիլմեր չեն նկարում, կամ եթե նկարահանվում էլ են, ապա՝ ձեւով մոտիկ այդ տեսակին, իսկ բովանդակությամբ՝ կրկնօրինակում են հիշեցնում: Փոխարենը, տեսնում ենք, որ մեծ գումարներ են ծախսվում այնպիսի ֆիլմերի վրա, վառ օրինակ` «Նժդեհ» ֆիլմը, որոնք որպես այդպիսին՝ ֆիլմ էլ չեն: Այսինքն, կամ` փող կա, բայց այն սխալ մարդկանց ձեռքում է հայտնվում, կամ էլ` խնդիրը փողը չէ:

-«Վոդկա Լեմոնը» մի քանի երկրների համատեղ արտադրանք էր, ազգությամբ քուրդ ռեժիսորը եկավ նկարեց իր պատմությունը Հայաստանում, հայ դերասաններով, գնաց, և Վենետիկի փառատոնում ֆիլմը մրցանակ ստացավ։ Շատ լավ է։ Լավ կլինի՝ մյուս անգամ էլ գա, եւ պետք է աջակցել նրան, որ նկարի, ինչքան շատ գան՝ այնքան լավ, համագործակցության առումով։ Մյուս ֆիլմն էլ լավ կլիներ Լեռնային Ղարաբաղում նկարեր, եւ Ղարաբաղը լիներ համաֆինանսավորող կողմ։ Ուրիշ հարց է «Նժդեհ» ֆիլմը, որը ուրիշ նպատակ ուներ, կարծում եմ, դժվար այն հայտնվեր Վենետիկի կինոփառատոնի մրցույթում։ Ինքը գնաց Լոս Անջելես, սփյուռքում շատ տեղերում ցուցադրվեց մեր հայրենակիցների համար։ Նայած՝ ինչ սպասելիքներ ունենք ֆիլմից մենք՝ հանդիսատեսը եւ ստեղծողները։ Ինչքան հասկացա, ֆիլմը ստեղծողները շատ գոհ էին արդյունքից, ես անձամբ հաճախ իմ արդյունքներից դժգոհ եմ, մոտեցման խնդիր է ընդամենը։ Ես էլ հաճախ մտորում եմ ազգային ինքնության եւ ունիվերսալիության վերաբերյալ կինոյում, հնարավոր է, որ ֆիլմը լինի միաժամանակ ճանաչելի՝ մերը, սակայն հասկանալի եւ հասանելի՝ նաեւ աշխարհում։ Գիտեք, նման խնդիր տեսնում եմ, երբ ֆիլմ եմ սկսում անել։ Այ, ինչ ֆիլմ նկարենք կամ ֆինանսավորենք, որ աշխարհին ներկայանանք, դրանք էլ խնդիրներ են, որոշակի ստրատեգիա է պահանջվում, պետական մոտեցոմ։ Իմ կարծիքով՝ պետք է հստակ տարանջատել «Վոդկա Լեմոնը» եւ «Նժդեհը»։ «Նժդեհը» մեզ համար կարեւոր թեմա է, սակայն նա երբեք այդ տեսքով լուրջ միջազգային փառատոնում ոչ միայն մրցանակ չի ստանա, այլ նաեւ դժվար ընտրվի սելեկցիայում։

Հայկական կինոյում խնդիրը, իմ կարծիքով, ամեն դեպքում՝ գումարը չէ, այլ ճիշտ ռացիոնալ համակարգային բարեփոխումների անհրաժեշտությունը: Լինելով փոքր պետություն` այստեղ ամեն ինչ անչափ ուռճացված է: Մենք կարծես հոգեբանորեն ուրիշ տեղ ենք, չենք կարողանում այն պարզությանը հասնել միմյանց հասկանալու գործում: Ի՞նչն է խանգարում: Նամակ ես գրում նախարարություն՝ բյուրոկրատիա է՝ ինչպես մի մեծ, հսկա պետությունում,  ստանում ես պատասխան`  ուրախ ենք մեր հայրենակցի համար, որը դրսում հաջողություն ունի, տա-տա-տա ու դատարկություն, մեջը բան չկա: Ինչո՞ւ իրենք սրտացավ չեն, ինչո՞ւ են նման մարդիկ գալիս իշխանության, այ դա է ինձ հուզում: 

Սրտացավ լինի, որ ի՞նչ անի:

— Էլի ես երեւի այստեղից չեմ։ Երեւի ճիշտ եք, որ ամեն ինչ նյութականացվում է: Հակադրվեմ՝ ասելով՝ որ սրտացավ չլինի՝ բա ի՞նչ անի։ Տարրական երեւի թե հարցադրումներ են գոյության տարրական փիլիսոփայությունից, որ մարդուն սկսում են անհանգստացնել հասունացման շրջանում։ Իմաստների մասին է խոսքը։

 —Որպես կինոդիտող՝ ինձ միշտ հետաքրքրել է. հա՛, փոքրիկ է երկիրը, Ավատարներ նկարահանելու բյուջե գտնելը բարդ խնդիր է, բայց ինչո՞ւ, օրինակ, այստեղ Կուստորիցաներ չեն ծնվում: Թե՞ կան, բայց մենք նրանց չենք տեսնում: Եւ եթե կան, բայց չենք տեսնում, ապա ինչո՞ւ:

-Ասում եք՝ Կուստուրիցա, բայց մենք ունենք Դմիտրի Քեսայանց, որը 60-ականներին դեռ «Տերն ու Ծառայից» հետո նկարել է «Ավդոյի Ավտո» ֆիլմը, «Չախ-Չախ թագավորը». այն հումորը եւ աբսուրդի հասնող հակադրությունները եւ մարդկային բնավորությունները այն աստիճան գրոտեսկի հասցնելու այդ ճանաչելի ձեռագիրը, ոճը կա Քեսայանցի ֆիմերում, ուղղակի շատերը չեն տեսել: Որտեղի՞ց տեսնեին, երբ կտրում եւ դարակի ֆիլմ էին սարքում: Հիմա էլ չգիտեն շատերը։ Ես հակված եմ մտածել, որ տաղանդավոր շատերը կան մեզանում, բայց իրենք պետք է աճելու բարենպաստ հող ունենան, մի քիչ հոգատար վերաբերմունք է պահանջվում, վստահություն՝ սեփական ուժերին եւ հետեւողականություն է անհրաժեշտ։

Խորհրդային տարիներին մենք, իհարկե, շատ լավ ռեժիսորներ ունեինք, բայց խոսքը անկախությունից հետո ժամանակահատվածի մասին է:

-Որտեղի՞ց ունենանք, «դպրոցի» խնդիր կա: Կուստուրիցան որ դարձել է Կուստուրիցա, ինքը ինչ-որ մեկի արդեն արվածի վրա է աճել, սովորել, հարստացել: Կամ Լարս ֆոն Տրիերը, սովորելով դանիական կինոդպրոցում, մինչ իրենց հայտնի Դոգմա 95 մանիֆեստը՝ օգտագործել է ոչ միայն իր սեփական, այլև շատ մարդկանց փորձը նույնպես: Այ դրա պակասը երեւի թե կա, ուզում եմ գտնել ինձ, անտեր չզգալ մշակութային առումով, իմաստավորել հինը ու ներկան, իսկ հակադրվելիս էլ հասկանալ, թե ինչու։ Ինձ թվում է՝ մենք մեզ ճանաչելու խնդիր ունենք: Հայֆիլմը վաճառեցին, լավ շենքը վաճառեցին, բայց ինչպե՞ս կարելի է ֆիլմերը տալ մեկին: Էդ ո՞նց է լինում: Ոնց որ Մատենադարանի ձեռագրերը տաս մեկին, ասես՝ տարեք թվայնացրեք, բայց հետ կբերեք: Դա կինոյի համար գրեթե նույն բանն է: ժապավենները ո՞ւր գնացին, ասում են` «ացիֆրովկա» արեցին: Բա կոպիաները ո՞ւր են: Բայց չէ՞ որ դա ժառանգություն է, չէ՞ որ այդ ժառագության վրա է ձեւավորվում նորը:

Գուցե խնդիրն այն է, որ Հայաստանի իշխանություններին կինո  ընդհանրապես պետք չէ՞, գոնե նույնիսկ որպես պրոպագանդայի միջոց:

— Ես չգիտեմ՝ այսօր ինչ է պետք: Լեհերին որ ասացի՝ մեր հիմնական դպրոցներում շախմատը պարտադիր առարկա է, տպավորված էին շատ։ Հիմա պետք է մենք էլ սպասենք մի նախագահի, որ կինոն սիրի, գա ու սկսի հետաքրքրվել։ Ուղղակի այդ ֆավորիտ բնագավառներին ուշադրությունը մյուսների հաշվին չպետք է լինի։ Վերջերս Լեհաստանի Սոպոտ քաղաքի պետական պատկերասրահում Այվազովսկի-Աքսենտովիչ երկու հայազգի հռչակավոր նկարիչների ցուցահանդեսի բացումն էր՝ Լեհաստանի եւ Հայաստանի նախագահների բարձր հովանու ներքո: Լեհաստանում հայությունը սպասում էր, որ Հայաստանի նախագահը պետք է գա՝ չեկավ, ինչ- որ բան խառնվել էր ուղղակի, վերջին րոպեին Հասմիկ Պողոսյանը միայն եկավ։ Այսինքն, մեր կողմից եկել էր ՀՀ մշակույթի նախարարը, մյուս կողմից Լեհաստանի  նախագահն ու կինն էին ներկա: Այդքան էլ, իմ կարծիքով, սիրուն չեղավ, նման բան չպետք է լինի այդ մակարդակի միջացառումներին, ըստ իս՝ նախագահի աշխատակազմի անփութության արդյունքն է, այլապես Լեհաստանի նախագահն էլ չէր գա, եթե մեզ համար դա կարեւոր չէր։ Պատկերացրեք՝ ինչ ծավալի գործեր են, մի քանի տարի կազմակերպվել է այդ ցուցահանդեսը, դա մշակութային երեւույթ էր Լեհաստանի հայերի համար: Եվ ուղղակի տեսնում ես որոշակի անփութություն իշխանության կողմից, որը Հայաստանում շատ է։

Լավ, ենթադրենք՝ իշխանություններին դա չի հետաքրրքում:

-Չի կարող այդպես լինել:

Բայց արվեստի մարդն ինչի՞ է դա հանդուրժում:

-Ես համաձայն չեմ դրան, ես չեմ հանդուրժում։ Կարծում եմ՝ շատերը չեն հանդուրժում։

Խորհրդային տարիներին կարգերը դե յուրե ավելի խիստ էին, բայց կար արվեստագետների մի սերունդ, մի սերուցք, որը թեկուզ մետաֆորաների լեզվով իր ազատ ասելիքը փորձում էր տեղ հասցնել: Այսօր դե յուրե գոնե այդ ազատությունը արվեստագետներն ունեն, ի՞նչն է իրենց ստիպում մտնել այդ ամեն ինչի մեջ, դառնալ իշխանության գովերգողն ընդամենը:

— 1993 թ. Դմիտրի Քեսայանցը մի ֆիլմ նկարահանեց, որը կոչվում է «Աղետ», եւ այն կարծես շատ առաքելական ֆիլմ էր մեզ համար: Երկրաշարժից հետո բանտարկյալները պահանջում են, որ դուրս գան, որպեսզի իրենց մահացած հարազատներին թաղեն, օգնեն տուժածներին: Ավարտն այսպիսին էր՝ նրանք հետ են գալիս քանդված քաղաքից, եւ նրանց հետ գալիս է մարդկանց մի ամբոխ, ժողովուրդը, ովքեր անտուն էին մնացել, գնալու տեղ չունեին: Եւ դռները փակվում են, ու մարդիկ մնում են բանտի ներսում: Այդպես ինձ համար այսօր ազատությունն է, մարդիկ շատ շուտ հիասթափվեցին ազատության համար այդքան պայքարից հետո, հետո պարզվում է, որ այն պետք չէ՞: 600 տարի պետականություն չունենալուց հետո հիմա այսպես վերաբերվել պետությանը եւ անկախությանը, չգիտեմ՝ չեմ կարող ես ինքս դա հանդուրժել: Մի նամակ էի գրել Կրթության նախարարություն՝ որպես ՀՀ քաղաքացի, պատասխանել էին ինձ որպես բնակիչ՝ հասցեն, այսինչ այսինչյան։ Չզլացա, զանգեցի բացատրելու, որ դիմել եմ իրենց՝ որպես ՀՀ քաղաքացի, եւ որ կարող եմ բնակության վայր չունենալ, սակայն քաղաքացի լինել։ Սա հասարակ բան է թվում, սակայն՝ հիմնարար։ Իսկ, կարծում եմ, իշխանության գովերգողներ կամ 3 ռուբլով լացողներ միշտ էլ եղել են։

* * *

Դառնանք ձեր ֆիլմին: Այն երկու մրցանակ ստացավ «Ոսկե Ծիրանում»՝ լավագույն հայկական կարճամետրաժ ֆիլմ եւ լավագույն սցենար անվանակարգերում: Հատկապես համացանցում ֆիլմը մեծ հետաքրքրություն էր առաջացրել նաեւ այն պատճառով, որ սցենարը գրված էր Վանո Սիրադեղյանի պատմվածքի հիման վրա: Ինչո՞ւ հենց այդ պատվածքը, ի սկզբանե ակնկալո՞ւմ էիք, որ այն ,ամեն դեպքում, աղմկահարույց քննարկման առարկա կդառնա:

-Քննարկումը Հայաստանում էր միայն, հեղինակի՝ Վանո Սիրադեղյանի անձը Լեհաստանում քննարկման առարկա չի դարձել: Ինչ վերաբերում է գործի ընտրությանը, շատ գործեր եմ կարդացել, մտորել եմ, թե ինչն արժի էկրանավորել, ինձ համար շատ կարեւոր է սկզբնական դրդապատճառը, մոտիվացիան, թե ինչու եմ ոզում դա անել, պետք է վստահ լինես, այլապես ուղղակի գործը չես ավարտի։ Կարդալուց հետո ոգեւորությունն այնքան մեծ էր, այդ ցնծությունը, որ ուզում ես բոլորի հետ կիսվել։ Գրական գործը՝ «Գառ ախպերիկը», այնքան կամերային գործ է, որ կարդալիս շշուկով կարծես կարդաս, ավարտելուց հետո մի երանելի զգացողություն է պատում խորհրդավոր բացահայտման, որից հետո ուզում ես բարձրաձայնել, բղավել դրա մասին, դա շատ վարակիչ է, ուզում ես բոլորին վարակել, սակայն շուտով հանդարտվում ես եւ ինքդ փորձում նույն շշուկով, սակայն քո բառերով պատմել այն, ինչ ամենակարեւորն է։ Կարծում եմ՝ այստեղ սկսվում է միֆը, որում ամեն մեկի երեւակայությունը երանգավորում է այն յուրովի եւ տարածում։ Դա որոշակի հետապնդման նման է, երեւի թե հոգեկան թեթեւ խանգարում է, եւ մինչեւ չես ավարտում մտադրածդ՝ չես հանդարտվում։ Անբացատրելի բան է: Աղմուկ բարձրացնելը Վանո Սիրադեղյանի անձի շուրջ կամ ֆիլմի՝ ինձ համար մոտիվացիա չի եղել«Կաթնեղբայր»- իվրա աշխատելիս։

Ձեր հարցազրույցներից մեկում նշել եք, որ երբ պրոյեկտը բերեցիք Հայաստան, համաֆինանսավորման խնդիր կար, եւ երբ Կինոկենտրոնում իմացան, որ սցենարը Վանո Սիրադեղյանի պատմվածքի հիման վրա է գրված, այդ փաստը մեծ ոգեւորությամբ չընդունվեց՝ մեղմ ասած: Ի՞նչ եք կարծում՝ ինչո՞ւ:

— Կիսատ, չարտաբերած ինչ-որ կասկածամտություն կար, մարդիկ չէին հասկանում, թե ես ինչ նպատակով եմ դա անում, ինչու եմ հենց այդ պատմվածքը վերցրել, հենց այդ հեղինակից: Կարծում էին՝ երեւի թե պատվեր եմ անում, բայց ու՞մ։ Իսկ դիմացդ պետական չինովնիկ է նստած, ով վախենում է, նախ եւ առաջ՝ իր աթոռի համար: Ես, օրինակ, Լեհաստանում բացահայտ ասացի, որ այս մարդուն Ինտերպոլով փնտրում են, բացատրեցի իրավիճակը, ներկայացրի պաշտոնական տեսակետն ու այդ հարցում իմ դիրքորոշումը: Ու այնտեղ դա ոչ մի խնդիր չառաջացրեց: Իսկ այստեղ կարծես ամեն ինչ խառնված է: Ամեն դեպքում՝ ես ազնիվ եմ եղել, եւ կարծում եմ՝ ազնվությունը մեծ ուժ է. երբ պարզ ճակատ ես եւ թաքցնելու ոչինչ չունես, այդ դեպքում շատ համարձակ ես եւ համառ։

Կարծում եք՝ ինչի՞ց էին վախենում, մտածում էին՝ ֆիլմը կնայեն, ու ով Վանո Սիրադեղյան չի կարդացել, կհավանի նրա գրիչը, ու պաշտոնական տեսակետն ի չի՞ք կդառնա նրա հարցում:

-Դիմացդ նստած չինովնիկը վախենում է, որ ինքը մի բան չանի, որ իր վերադասին դուր չգա, նա էլ, իր հերթին՝ իր վերադասից է վախենում: Այսինքն՝ սկզբունքայնության եւ անձնական դիրքորոշում չունենալու հարցն է: Ու այդպես մեր ամբողջ մշակույթը մնացել է չինովնիկների որոշումների վրա: Չինովնիկը պետք է ասի՝ սա ազգայի՞ն է, թե՞ ապազգային: Իրենք կարող են ասել, ու նույնիսկ չհիմնավորել: Հարց եմ տալիս՝ ինչո՞ւ: Պատասխան չունեն տալու: Այսինքն՝ մտածում են երեւի՝ շառից-փորձանքից հեռու տարբերակն ընտրի, պրոբլեմ չստեղծի: Իսկ միգուցե Վանոն վերադառնո՞ւմ է, ինչ- որ խաղեր են, որ իրենք տեղյակ չե՞ն։

Վերջում մի սադրիչ հարց: ֆիլմի գնահատականը անկախ ժյուրին տվեց, ամեն դեպքում, որի մեծ մասը օտարերկրացիներ էին, չնայած որ փառատոնը հայկական է: Եթե ժյուրին միայն հայերից բաղկացած լիներ, կարծում եք՝ Վանո Սիրադեղյանի պահը կարո՞ղ էր իր ազդեցությունն ունենալ, եւ այդ ձեր ասած վախը այս պարագայում էլ գործեր, ու ֆիլմը հաջողություն չունենար:

— Մի քիչ դժվարանում եմ պատասխանել: (Ժպտում է):

Զրուցեց` Քրիստինե Խանումյանը 

Նախորդ հոդվածը‘Տավուշի մարզում Իտալիայի քաղաքացի է կորել’
Հաջորդ հոդվածը‘Կյելինի. Սուարեսի պատիժը պետք է մեղմացվի’