գ․ Հայերը եւ բնութիւնը
Այն, որ հայ ժողովուրդն այդպէս ապշեցուցիչ հեշտութեամբ եւ անխռով «իմաստութեամբ» տարաւ այն, ինչ թւում էր անպատկերացնելի՝ Արցախի, Հայաստանի ինքնիշխանութեան եւ իր հազարաւոր որդիների ոչնչով չարդարացուած կորուստը, եւս մէկ անգամ պերճախօս կերպով ցոյց տուեց, որ գոյութեան օրէնքների իրական ընկալումը եւ կրօնականացուած ընկալումը կեցութեան երկու անհամատեղելի սկզբունքներ են՝ մարդկային գիտակցութեան երկու ներհակ վիճակներ, որոնցից բխում են հակոտնեայ քաղաքական, հոգեւոր, ազգային, հանրային, անհատական եւ նոյնիսկ տնտեսական դիրքորոշումներ ու մտայնութիւններ, ուստի դրանք չեն կարող համագոյակցել։
Դա փաստում է, որ անկախ հակառակի մասին փրփրառատ հաւաստիացումներից՝ իրականութեան կրօնականացուած ընկալմանը գոյաբանօրէն հակացուցուած են ազգային անկախ պետականութիւնն ու ռազմի իրական յաղթանակները։ Դա է վկայում նաեւ արեւմտեան արդի ազգերի ու պետութիւնների կազմաւորման պատմական փորձը։
Դրանով է բացատրւում այն թշնամական վերաբերմունքը, որ հայ ժողովուրդն իր իշխանութիւնների միջոցով ցուցաբերեց հայոց անկախ պետականութիւնը հիմնադրած եւ Արցախն ազատագրած ուժի՝ Հայոց Համազգային Շարժման կամ Հայ Ազգային Կոնգրեսի գործիչների ու համամիտների նկատմամբ՝ ենթարկելով նրանց հնարաւոր բոլոր հալածանքների ու բռնութեան՝ առաջին հայեացքից ընթացիկ-քաղաքական նկատառումներով, իսկ իրականում՝ անկախ պետականութեան նուիրեալը լինելու հանգամանքով պայմանաւորուած, ինչի մասին վկայում են դրանց արմատականութիւնն ու հետեւողականութիւնը։ Այդ գործիչներից կարեւորագոյնները պարզապէս ոչնչացուեցին, իսկ այն յետմահու հաշուեյարդարը, որ կատարուեց պարտադրուած տարագրութեան մէջ յայտնուած անկախ պետականութեան հիմնադիրներից մէկի՝ գրող Վանօ Սիրադեղեանի աճիւնի հետ, այդ ամենի խորհրդանշական վերջաբանն էր, որն, ուղղակի, դուրս էր մարդկայնութեան բոլոր չափումներից։ Ակամայ առաջանում է այնպիսի տպաւորութիւն, թէ հայ ժողովուրդն այդպիսով վրէժ է լուծում ինքն իրենից՝ փորձելով «բարձրեալի» առջեւ «քաւել» Հայաստանն անկախացնելու եւ Արցախը պետականօրէն ազատագրելու իր «մահացու մեղքը»․․․
Սակայն ոչ մի բանում այնքա՛ն արմատական, այնքա՛ն ցայտուն, այնքա՛ն պարզ ու համոզիչ չի երեւակւում գոյութեան օրէնքների իրական ընկալման եւ դրանց կրօնականացուած ընկալման անդնդախոր հակասութիւնը, որքան այն վերաբերմունքի մէջ, որ հայ ժողովրդի մեծագոյն մասը դրսեւորում է անկախ պետականութեան ստեղծման եւ Արցախի ազատագրման գլխաւոր «մեղաւորի»՝ Հայաստանի Երրորդ Հանրապետութեան հիմնադիր նախագահ Լեւոն Տէր-Պետրոսեանի նկատմամբ։ Մարդ, որը մարդկային-բարոյական ու քաղաքական անանձնական առաքինութիւնների՝ նուիրումի, պատասխանատւութեան, վճռականութեան, ողջախոհութեան, լրջութեան, ճշմարտախօսութեան ու վերլուծական հազուադէպօրէն խորունկ ու անխտրական մտքի մի իսկական մարմնացում է եւ, իբրեւ անհատ, կեանքով ու գործով լիովին ապացուցել է, որ որպէս գործիչ՝ ինքնամերժօրէն վեր է քաղաքականութիւնից, որպէս դիւանագէտ՝ դիւանագիտութիւնից, որպէս գիտնական՝ գիտութիւնից, որպէս նախագահ՝ իշխանութիւնից, որպէս առաջնորդ՝ փառքից ու ճանաչումից․ պարզապէս ճշմարտութեան նուիրեալ ազատ մի հայ, որի կեանքն ունի միայն մէկ մտասեւեռում՝ հայ ժողովրդի ազատ գոյութիւնն այս երկրագնդի վրայ՝ անկախ պետականութիւն եւ Արցախ։
Իր գործունեութեան պատմական արդիւնքներով Լեւոն Տէր-Պետրոսեանը կարող էր արժանիօրէն լինել ցանկացած մեծ կամ փոքր լուսաւորեալ ժողովրդի ազգային հպարտութիւնը, սակայն ցաւալիօրէն հայ ժողովուրդը նրան արժանացրել ու մինչեւ այսօր էլ անշեղօրէն արժանացնում է միայն մեղադրանքների, քննադատութեան, զրպարտանքի, հայհոյանքի, անէծքների ու մոլեռանդ ատելութեան մի այնպիսի խորտակիչ հեղեղի, որին հազարամեակների հայոց պատմութեան մէջ, վստահաբար, չի ենթարկուել որեւէ հայ ղեկավար՝ ինչ էլ որ եղած լինէր այդ ղեկավարի իրական կամ ենթադրեալ մեղքը։ Այդ յերիւրածոյ մեղադրանքները մեծապէս անցնում են բանականութեան ու բարոյականութեան բոլոր հնարաւոր սահմանները՝ հասնելով իսկական միջնադարեան խելացնորութեան։
Այդ ամենը հակադարձօրէն վկայում է հայ ժողովրդի կրօնականացուած ընկալման մէջ Առաջին նախագահի հիմնադիր կերպարի բացասական պաշտամունքի մասին՝ ակնյայտօրէն բխած բացարձակ չարի գերբնական կարողութիւնների վերաբերեալ կրօնական խաւարամիտ պատկերացումներից։
Ահա թէ ինչու, Արցախեան խնդրի ու հայոց պետութեան խոտոր ընթացքի վերաբերեալ Լեւոն Տէր-Պետրոսեանի հնչեցրած քաղաքական սթափութեան պարզ ու հասկանալի բոլոր կոչերը, յորդորները, նախազգուշացումները, խորհուրդներն ու կանխատեսումները տարիներ շարունակ վերից վար հանդիպեցին համատարած անըմբռնողութեան, մոլեգին անհանդուրժողականութեան ու ատելավառ արհամարհանքի խուլ պատին՝ նոյնիսկ այն բանից յետոյ, երբ դրանք պատմութեան մէջ նմանը չունեցող հետեւողականութեամբ ու մաթեմատիկական ճշգրտութեամբ մէկ առ մէկ կատարուեցին։ Այդ կրօնականացուած ընկալման պատճառով հայ ժողովուրդը հերթական անգամ «հերոսաբար» երես թեքեց իրականութիւնից, ուստի «չնկատեց» Առաջին նախագահի ներկայութեան հանգամանքը եւ, ի տարբերութիւն «գոյութեան բնազդը» չկորցրած իր թշնամի կամ բարեկամ միւս հարեւանների՝ թուրքերի, ադրբեջանցիների, իրանցիների ու վրացիների, ձեռքից բաց թողեց պարտութեան նուաստացուցիչ վիճակից արժանապատուօրէն ու նուազագոյն կորուստներով դուրս գալու իր ունեցած միակ իրական հնարաւորութիւնը։
Եթէ գոյութեան պայմանների նման շրջափակման մէջ յայտնուէր ցանկացած շնչաւոր էակ՝ մի բոյս, մի կենդանի, մրջիւն ու սողուն, ապա, անկասկած, նա անվրէպ կընտրէր միակ ճիշտ ելքը, ինչին հեռաւոր չափով իսկ ընդունակ չեղաւ «մարդկային քաղաքակրթութեան հիմնադիր» ազգը՝ «Նոյ Նահապետի հանճարեղ որդին»։
դ․ Հայոց վերջաբանը
Մարդկայնօրէն անսահման ցաւալի ու տխուր է հաշտուել այն իրողութեան հետ, որ հայ ժողովուրդն այս անգամ եւս անվերադարձ մսխեց անկախ պետականութեան կառուցման եւ ազգային ամբողջացման իր վերջին պատմական պատեհութիւնը։ Եթէ նոյնիսկ ապագայ աշխարհաքաղաքական մեծ տեղաշարժերի ու յեղաբեկումների շնորհիւ դրա համար կրկին բարենպաստ առիթ ներկայանայ, ապա, միեւնոյն է, արդիւնքը լինելու է ակնթարթային ու չնչին, քանի դեռ հայ մարդը ներքուստ չի յաղթահարել իր պատմական պարտութիւնների գլխաւոր պատճառը՝ գոյութեան օրէնքների կրօնականացուած ընկալումը։ Մտքի արմատական լարում, ճշմարտութեան ինքնաբուխ մղում եւ, ամենակարեւորը, սեփական կարծրացած ես-ի ինքնակենտրոն բեռից ազատագրում պահանջող այդ ծանր աշխատանքը, նրա փոխարէն, յանուն նրա «բիբլիական ծագման վեհութեան», չեն կարող կատարել ո՛չ բարեկամ եւ ոչ էլ, առաւել եւս, հակառակորդ օտարները, քանի որ, ինչպէս պատկերաւոր վկայում է հին հնդկական փիլիսոփայական ասոյթը, «անհնար է ջուր խմել ուրիշի փոխարէն»։ Ներկայ դրութեամբ, իրականում, հայ ժողովուրդը պահածոյացած ապրում է դեռեւս Միջնադարում՝ հազուադէպօրէն դուրս նայելով աշխարհի վրայ բացուող պատուհանից եւ, իրեն պարուրած արդիականութեան շողշողուն ու գոյնզգոյն ցուցափեղկերից ընկնող շլացուցիչ լոյսով, ինքնագոհ է, ինչպէս երբեք։ Դա նման է ամենակուլ ճահճի երեսին ընկած լուսնի չարագուշակ փայլին․․․
Հայ ժողովրդի գոյութեան ներկայ ճգնաժամի համար հաւաքականօրէն պատասխանատու է միմիայն հայ ժողովուրդն ինքը, իսկ անմիջականօրէն՝ նրա «գլուխը»՝ քաղաքական դասը եւ «սիրտը»՝ մտաւորականութիւնը։ Քաղաքական դասը բնականօրէն ենթակայ է բուն իշխանութեան «անբռնելի» երեւոյթի անխուսափելի ու գրեթէ անյաղթահարելի որոգայթներին, եւ նրա սայթաքումները երբեմն բացատրելի են առարկայական ընթացիկ գործօններով ու շտկելի են սկզբունքօրէն։ Իսկ ահա մի ժողովրդի քաղաքական ճշմարիտ ինքնութեան ձեւաւորման գլխաւոր պատասխանատուն իր մտաւորականութիւնն է, որը սնուցում է «գլուխը» «զարկերակային արեամբ»՝ լուսաւորեալ ընկալումների կենարար «տրոփիւնով»։ Այդպէս են կերտել իրենց քաղաքական ինքնութիւնը բոլոր զարգացած ժողովուրդները՝ գերմանացիները, ֆրանսիացիները, անգլիացիները, ամերիկացիները կամ հրէաները։
Դժբախտաբար, դա հնարաւոր չէ ասել հայ մտաւորականութեան մասին, որի քաղաքակրթական առաջնային խնդիրը ոչ թէ լուսաւորելն է, այլ լուսաւորուելը։ Այդ մտաւորականութիւնը ոչ միայն երբեւէ փորձ չի կատարել յետ պահելու հասարակ ժողովրդին ազգային գերակայութեան կործանարար նախապաշարումներից, այլեւ հէնց ինքը միշտ հանդէս է եկել՝ իբրեւ գոյութեան օրէնքների կրօնականացուած ընկալման առաջամարտիկ՝ փորձելով «գիտականօրէն» հիմնաւորել ու գեղարուեստօրէն արդուզարդել դրա համքարային «ճշմարտութիւնները»։ Հայ մտաւորականը՝ պատմաբանը, քաղաքագէտը, նոյնիսկ բնագէտն ու մաթեմատիկոսը, իր աշխարհընկալմամբ շատ դէպքերում հազիւ է տարբերւում մի սովորական տիրացուից կամ մաուզերիստից, է՛լ չասած բանաստեղծների, նկարիչների եւ միւս արուեստագէտների մասին։ Ահա թէ ինչու, հայոց լեզուին այդպէս էլ խորթ մնաց «հայ մտածող» բնորոշումը՝ երեւոյթի չգոյութեան պատճառով։ Օրինակ՝ այդ մտաւորականութիւնը կարող էր թէկուզ մաթեմատիկական կանխատեսման «կոպերնիկոսեան մարդաբանական սկզբունքի» օգտագործմամբ ահազանգել սպասուելիք աղէտի մասին, սակայն սեղանի գլխին բազմած ինքնապատկառ ցեղապետի ծանրախոհ հանգստութեամբ ընդունեց բոլոր պարտութիւններն ու ձախողումները՝ ապաւինած «տիրոջ երկնային փառքին ու իմաստութեանը»։ Նրա համար կարծես միեւնոյն է հայոց անկախ պետականութեան եւ Արցախի ճակատագիրը․ նա պատրաստ է բերանքսիվայր թաւալուելու ցանկացած հարազատ, թէ օտար իշխողի ու իշխանութեան ոտքերի տակ՝ յանուն անձնական փառքի ու բարեկեցութեան․․․
Այն, որ գոյութեան օրէնքների այդ կրօնականացուած ընկալումն ախտահարել է հայ ժողովրդին «մինչեւ ոսկորները»՝ ճնշելով նրա մէջ ամենայն ճշմարտութեան բնատուր զգացում, ցոյց է տալիս նաեւ այն փաստը, որ այս երկրագնդի վրայ չի եղել եւ չկայ գէթ մէկ հայ, որն, ասենք, լինելով գիտնական, իր կեանքն անմնացորդ նուիրէր ճշմարտութեան որոնմանն ինքնին՝ «կեանքի գաղտնիքին», «գոյութեան առեղծուածին»՝ առանց այն առնչելու սեփական ծագման խնդիրների «ազգային տեսլականին», այլ, ընդհակառակը, դրա՛նք առնչելով գոյութեան օրէնքների իրական ընկալմանը կամ ճշմարտութեանը։ Արդի գիտութեանը սկզբունքօրէն հակացուցուած է գոյութեան օրէնքների կրօնականացուած ընկալումը, ինչպէս, օրինակ, աստծոյ վկայակոչումը։ Այնտեղ, որտեղ խաղի մէջ են մտնում «արարիչ» կամ «արարչագործութիւն» հասկացութիւնները, նոյն ակնթարթին գիտութիւնը դադարում է գոյութիւն ունենալուց, որովհետեւ այդ հասկացութիւնները, չունենալով ճանաչողական ոչ մի իրական արժէք, ընդունակ են, սակայն, սպանելու ճշմարտութիւնը։ Գիտութեան մէջ արգելուած է դրանց յղում կատարելը, եւ նոյնիսկ լեզուի բանաւոր կամ գրաւոր առօրեայ-այլաբանական սայթաքումը («աստծոյ դէմք», «աստուածային մասնիկ» եւ այլն) անվերապահօրէն մերժելի է եւ պատժւում է անտեսումով կամ արհամարհանքով։ Այդ «ծայրայեղականութիւնն» ինքնանպատակ չէ․ մարդկային ճանաչողութեան մի այնպիսի հիմնարար բնագաւառ, որպիսին գիտութիւնն է, պարտաւոր է ունենալ մտային կամ առարկայական փաստի առնուազն 99 տոկոս ապացուցողականութիւն, որպէսզի համարուի ճշմարիտ։ Այդ անյողդողդ սկզբունքայնութեան շնորհիւ է, որ մարդն ինքն իր մտքի ուժով արդէն իսկ իրականացրել է այն բոլոր գործառոյթների մեծագոյն մասը, որ հազարամեակներ շարունակ ապարդիւն յամառութեամբ վերագրուել են ինչ-որ աստծոյ կամ աստուածների։ Եւ այն, որ գիտութիւնը դեռեւս չի գտել գոյութեան շատ հիմնահարցերի պատասխանները, բոլորովին չի ենթադրում «արարչի» կամ «արարչագործութեան» ներխուժում ճանաչողութեան տիրոյթ․ ճշմարտութիւնն անսահմանօրէն բաց եւ ինքնանորոգ մի համակարգ է։ Ահա թէ ինչու, գոյութեան օրէնքների կրօնականացուած ընկալման կարիքը մարդկութիւնը բոլորովին չունի․․․
Առաւել եւս, դրա կարիքն ամենեւին չունի քաղաքական կործանման շեմին գտնուող մի այնպիսի ժողովուրդ, ինչպիսին հայն է, որն այդ իսկ պատճառով սպառել է իր գոյապայմանների՝ տարածքի ու մարդկային գործօնի, առաւելագոյն պաշարը։ Եթէ, օրինակ, հայ ժողովուրդը տիրապետէր գոյութեան օրէնքների իրական ընկալմանը, ապա անհնար է, որ նա ենթարկուէր ցեղասպանութեան։ Նա կիմանար, որ համաշխարհային մերկ գոյապայքարում բացարձակապէս որեւէ դեր չի խաղում կրօնի ու մշակոյթի հանգամանքը կամ էլ, եթէ նոյնիսկ խաղում է, ապա ունի հազարերորդական նշանակութիւն, որովհետեւ որեւէ կրօնին պատկանելը ո՛չ առաւելութիւն է, ո՛չ թերութիւն, այլ ընդամենը «կեանքի կռւուի» օժանդակ փաստ։ Եւ եթէ հայ մարդն իսկապէ՛ս ձգտում էր ազատագրուելու թուրքական լծից, ապա նա պէտք է ոչ թէ խաբէր ինքն իրեն ու ուրիշներին, առաջին հերթին՝ իր հակառակորդին՝ ապաւինած ինչ-որ երրորդ ուժերի խոստացեալ «բարենորոգումներին», «ինքնավարութեանը» եւ այլն, այլ բաց ու շիտակ յայտարարէր անկախ պետութիւն ստեղծելու իր մտադրութեան մասին․ դրանով նա ինքնաբերաբար կչէզոքացնէր իրեն ցեղասպանելու որեւէ նկրտում կամ մտադրութիւն, որովհետեւ ակնթարթօրէն կվերածուէր քաղաքական հակաբեւեռի, որը կարելի է ճնշել, ճզմել, մատնել պարտութեան, բայց բնաջնջել՝ երբեք։ Դա կհակասէր շարժման օրէնքների հաւասարակշռութեան սկզբունքին, որը մէկընդմիշտ խզել որեւէ մէկին վերապահուած չէ։ Նման աղէտ պարզապէս չէր կարող թոյլ տալ բնաշրջութիւնը (էվօլիւցիան), որի միլիարդաւոր տարիների պատմութեան մէջ դեռեւս չի եղել մի դէպք, որ կենդանի էակների մի տեսակ «ինքնագլուխ» կամ «կամայականօրէն» փորձէր իսպառ ոչնչացնէլ մէկ այլ տեսակի․ դրա բնական անհրաժեշտութիւնը, ուղղակի, տրուած չէ։ Այդ դէպքում սկզբունքօրէն չէր կարող լինել Մեծ Եղեռնը, որպէսզի հնարաւոր լինէր այն կանխել կամ չկանխել։
Ասուածի անվերապահ ու անհերքելի ապացոյցը հէնց Արցախեան ազգային-ազատագրական պայքարն է, երբ Հայոց ցեղասպանութեանը նախորդող յար եւ նման իրավիճակում հայ ժողովրդի լուսաւորեալ մտաւորականութիւնն ու քաղաքական առաջնորդները՝ յենուելով գոյութեան օրէնքների իրական ընկալման վրայ, ի լուր աշխարհի, բաց ու աներկմիտ ազդարարեցին անկախ պետականութիւն ստեղծելու եւ Արցախը պաշտպանելու իրենց վճռականութեան մասին՝ դրանով իսկ կանխելով հայ ժողովրդի գլխին կախուած նոր ցեղասպանութեան վտանգը, որ Խորհրդային կայսրութիւնն ու Ադրբեջանը միասնաբար որոճում էին գործադրել 20-րդ դարասկզբի համաբանութեամբ։ Այդ դիրքորոշումը բխում էր գոյութեան օրէնքների ճշգրիտ իմացութիւնից եւ միտուած՝ բռնութեամբ խախտուած բնական հաւասարակշռութեան անխուսափելի վերականգնմանը, ինչի շնորհիւ, հակառակ մարդկային բոլոր «չափումներին», Հայոց նորանկախ պետութիւնը պատերազմում յաղթեց։ Ահա թէ ինչու, Հայաստանը բաց էր եւ շիտակ՝ ե՛ւ ինքն իր, ե՛ւ թշնամիների, ե՛ւ բարեկամների, ե՛ւ ամբողջ աշխարհի հանդէպ, եւ այդ հանգամանքը յղացուել ու նրբամտօրէն օգտագործւում էր Առաջին նախագահի կողմից՝ իբրեւ հայ ժողովրդի ազգային անվտանգութեան իրական գործօններից մէկը։
Եւ ընդհակառակը․ երբ 1998թ․ Առաջին նախագահի պարտադրուած հրաժարականից յետոյ «եղանակը» կտրուկ փոխուեց, եւ գոյութեան օրէնքների կրօնականացուած ընկալման մառախուղը կրկին դանդաղ ու հանգամանալից պատեց հայոց աշխարհն, ու հայոց մշուշուած ուղեղը յանկարծ «յայտնաբերեց», որ Անվտանգութեան գօտին «մարդկութեան սրբազան բնօրրանի»՝ իր «սրբազան հայրենիքի» մի «սրբազան» մասն է եւ «սրբազան մասունքի» պէս փորձեց այն պահածոյացնել, հայ ժողովուրդը դրանով խախտեց բնական հաւասարակշռութեան օրէնքը, եւ նրա պարտութիւնը դարձաւ անխուսափելի։ Եթէ մի բան հասնում է իր նպատակակէտին, որ այս դէպքում Արցախի ազատագրումն էր, ապա նա այլեւս «գնալու տեղ» չունի, եւ կանգ չառնելու դէպքում նոյն ակնթարթին ինքնաբերաբար սկսւում է հակառակ ընթացքը։ Եւ իրերի բնական տրամաբանութեամբ Հայաստանը գլորուեց հերթական պատմական աղէտին ընդառաջ։ Այդ օրինաչափութիւնը խորամտօրէն նկատի ունէր Առաջին նախագահը, երբ անվերջ-անդադար պնդում էր Արցախեան խնդրի շուտափոյթ լուծման վրայ։ Եւ Ադրբեջանը Երկրորդ պատերազմում այդպէս արագ եւ անվերապահ վստահութեամբ յաղթեց Հայաստանին՝ ոչ թէ այն պատճառով, որ նրա հետ էին Թուրքիան, Պակիստանը, Իսրայէլն ու ահաբեկիչները եւ այլն, այլ այն պատճառով, որ նրա թիկունքին կանգնած էր շարժման հաւասարակշռութեան բնական օրէնքը։ Եւ այն օգնութիւնը, որ նա ստացաւ այդ երկրներից՝ միջազգային հանրութեան լուռ օրհնութեամբ, ստացաւ միմիայն այդ իսկ պատճառով։ Այն, որ դրանում միակամ էին հայ ժողովրդի ե՛ւ բարեկամները, ե՛ւ թշնամիները՝ «դաժանաբար» ու «ուխտադրժօրէն» անտեսելով հայոց ամեն տեսակ կորուստները՝ մարդկային, տարածքային եւ այլն, վկայում է այդ օրէնքի պարտադիր եւ անխտրական գործողութեան մասին, որը «յետադարձ ուժ» չունի։
Նոյն պատճառական դաշտն ունի նաեւ հայ ժողովրդի «աշխարհաքաղաքական կողմնորոշման» խնդիրը, որն ինչպէս նախորդ դարերում, այնպէս էլ ներկայումս այդպէս ապարդիւն չարչրկւում է հայոց քաղաքական ու մտաւորական վերնախաւի կողմից՝ հայ ժողովրդին պատճառելով անհամար տառապանքներ։ Հայոց քաղաքական մոլորութիւնը պատմականօրէն այնպէս վառ չի արտայայտուել ոչ մի խնդրում, ինչպէս «Ռուսաստա՞ն, թէ՞ Արեւմուտք» կեղծ երկընտրանքում։ Մինչդեռ խնդիրը չափազանց պարզ է ու բնական՝ մէկընդմիշտ լուծուած «երկնային մեխանիկայի» կողմից, որի օրէնքներն են ղեկավարում համայն տիեզերքը՝ միլիարդաւոր գալակտիկաները, աստղային համակարգերը, մոլորակները, արեւը, երկրագունդը, համայն մարդկութիւնը՝ վարից վեր կամ վերից վար՝ գոյութեան բոլոր չափումներում։ Քանի դեռ կայ Ռուսաստանն՝ իբրեւ գերտէրութիւն, Հայաստանը բնականօրէն գտնւում է նրա ձգողութեան դաշտում, ինչպէս Լուսինը՝ Երկրի։ Դրանով հարցը փակուած Է։ Սակայն Լուսինը տարբեր է Երկրից եւ ունի իր սահմանուած ուղեծիրը․ այդքանով նա անկախ է ու ինքնիշխան եւ միաժամանակ ազդում է Երկրի վրայ՝ իր ծանրութեան ուժին համապատասխան՝ իր եւ Երկրի յարաբերութեան խնդիրը սպառելով այդ փոխադարձ ազդեցութեամբ։ Նա չի կարող կամայականօրէն ընտրել իր դիրքն ու տեղը տիեզերական համապարփակ «դասաւորութեան» մէջ՝ թռչելով, ասենք, դէպի Լուսընթագ (Յուպիտեր)՝ միայն այն բանի համար, որ վերջինս Երկրից տասնապատիկ մեծ է ու գունագեղ, եւ կամ դէպի Եւրոպա, որովհետեւ այնտեղ ենթադրաբար «կեանք կայ»։ Դրա կարիքը բոլորովին չկայ, որովհետեւ Լուսընթագը, համաձայն բնակարգի, համապատասխանաբար ազդում է ե՛ւ Երկրի, ե՛ւ Լուսնի վրայ։ Միմիայն գոյութեան օրէնքների կրօնականացուած ընկալման պարագային կարելի է չեղարկել բնութեան օրէնքները՝ «քայլել ջրերի վրայով», հաւատի ուժով «լեռներ շարժել», ինչ-որ սրբի անունը տալով՝ «դադարեցնել ծովերի ալեկոծութիւնը» եւ կամ «ամպերի վրայով հեռանալ» դէպի Արեւմուտք։ Բնութեան օրէնքն ասում է․ «Որեւէ մարմնի շարժման ուղղութիւնը նոյնական է նրա վրայ ազդող ուժի ուղղութեանը»։ Պատահական չէ, որ մինչեւ Առաջին Նախագահի հրաժարականը Հայաստանը «քաղաքական կողմնորոշման» խնդիր չունէր․ Հայաստանը «հայաստանակենտրոն» էր եւ միշտ գտնւում էր իր բնական տեղում։ Այդ խնդիրն առաջացաւ միայն դրանից յետոյ՝ պայմանաւորուած գոյութեան օրէնքների կրօնականացուած ընկալման վերադարձով, ինչպէս, առհասարակ, հայոց բոլոր աղէտները։
Եթէ մէկն անկեղծօրէն համոզուած է իրականութեան կրօնականացուած ընկալման ճշմարտութեան մէջ, ապա դա նրա անձնական խղճի հարցն է, եւ ոչ ոք իրաւունք չունի նրան քարոզելու հակառակը։ Բայց եթէ մի ամբողջ ազգ հազարամեակներ շարունակ «անվերջ գնում է անկումից անկում», ապա դա անհրաժեշտաբար վկայում է գոյութեան օրէնքների իրական ընկալման հետ նրա ունեցած խոր ու արմատական հակասութեան մասին։ Մարդու կամ ազգի ճակատագիրը ոչ թէ «բարձրեալի ձեռքում» է, այլ իր աշխարհընկալման։ Շարժւում է մի բան բնութեան օրէնքների համաձայն՝ հասնում է տեղ, խախտում է դրանք՝ ջախջախուելով մնում է կէս ճամփին ընկած կամ էլ ոչնչանում։ Հայ ժողովուրդն ակնյայտօրէն սպառել է իր բոլոր ջախջախումների սահմանային քանակը եւ անշեղօրէն ընթանում է դէպի քաղաքական ոչնչացում։ Դա էլ է, իհարկէ, «ընտրութիւն» կամ «ելք»։ Սակայն եթէ խօսքը գոյութեան մասին է, ապա նա չունի փրկութեան այլ միջոց, քան ինքնափրկութիւնն է՝ իր աշխարհընկալման ինքնակամ փոփոխութիւնը։
Դա միակ իսկական հրաշքն է, որ կարող է կատարուել այս երկրագնդի վրայ։