‘
Մի փորձեք մտաբերել, թե ո՛վ է Երվանդ Կյուրեղյանը՝ նա ո՛չ հայտնի գործիչ է, ո՛չ զորավար, ո՛չ մեծ գրող, այլ շարքային հայ զինվոր, որի մասին, ամենայն հավանականությամբ, լսում եք առաջին անգամ, եւ որն իր 100-ամյակի շեմին գրի է առել իր հուշերը: Ծնված լինելով 1888 թ. Վանի Քերց գյուղում, վերապրելով համիդյան ջարդերը, նա 1905 թվականից մտնում է իր գյուղի ինքնապաշտպանական խմբի մեջ եւ մինչեւ 1921 թ. վերապրում է Հայաստանին առնչվող գրեթե բոլոր կարեւոր ռազմական եւ քաղաքական իրադարձություններն ու մասնակցում դրանց ՝ 1915-ի Վանի ինքնապաշտպանություն, նույն թվականի Վանի մեծ գաղթ, 1918-ի հայ-թուրքական պատերազմ, Սարդարապատի ճակատամարտ, 1919-ի թուրքական խռովությունների եւ 1920-ի մայիսյան ապստամբության ճնշում, 1920-ի հայ-թուրքական պատերազմ, 1921-ի փետրվարյան ապստամբություն….: Հուշերի մեծ մասը նվիրված է հենց այս թվականների իրադարձություններին: Մի սերնդի պատմություն է սա, որի կենսափորձի հետ համեմատած՝ մեր ապրածն ու մեր դարդը մի աննշան ստվերի ստվեր է:
Կուռոների կռիվը
Հեղինակի պատմածը մենք, բնականաբար, այստեղ չենք վերաշարադրի՝ անիմաստ զբաղմունք, այլ կփորձենք վեր հանել գրվածքի մթնոլորտը, ոճը եւ զգացումը:
Երվանդ Կյուրեղյանի պատումի կերպը խոնարհության աստիճան համեստ է: Բայց խոնարհ՝ ո՛չ նվաստ կամ պարզունակ իմաստով: Խոսքն այնպիսի խոնարհության մասին է, որը ներքին խորն արժանապատվության մասին է վկայում:
Ընդհանրապես՝ գրքում, զարմանքի աստիճան՝ չկա ոչ մի կաթիլ բողոք, տրտունջ, դժգոհություն, եւ սա՝ չնայած նրան, որ երիտասարդ զինվորի կյանքն անընդհատ ողբերգություն է. սկսած դեռ համիդյան ջարդերից՝ նա անընդհատ կորցնում է ամենամոտ հարազատներին՝ հորը, մորը, կնոջը, իսկ միակ որդուն ստիպված է որբանոց հանձնել, նա տեսնում է ջարդ, գաղթ, պատերազմ, նահանջ, դավաճանություն, հայրենիքի կորուստ: Բայց նկարագրելով այդ ամենը՝ նա ո՛չ հերոսի կեցվածք է ընդունում, ո՛չ էլ դաժան ճակատագրի զոհի դերի մեջ մտնում: Չկա ո՛չ հոխորտանք, ո՛չ էլ խեղճություն: Կյա՛նք է, որը նա ապրում է, եւ չնայած իր համեստ դերին՝ կրավորական դիտող չէ, այլ ակտիվ մասնակից՝ կռվող, պայքարող՝ հաղթող կամ պարտվող, բայց երկու դեպքում էլ՝ առանց գլուխը կորցնելու, միշտ համառ իր կենսունակության մեջ:
Երբ իր նման՝ արդեն տարիներով ինքնապաշտպանական կռիվներ մղող, իսկ այժմ անտուն գաղթական դարձած տաճկահայ զինվորները հասնում են Արեւելյան Հայաստան, նրանց այստեղ ամենեւին էլ այնպես չեն դիմավորում, ինչպես կարելի էր սպասել տարիներով թուրքահայ հայրենակիցների դարդով տապակվող հասարակությունից: Նրանք այստեղ «կուռոներ1 են»՝ անտաշ, գեղցի, «քուրդ»՝ երկրորդ սորտի մարդիկ: Բայց նույնիսկ այդ իրողությունը գրքում չի դառնում նեղվածության առիթ: Նկարագրվում է իմիջիայլոց, որպես առօրյա փաստ, նույնիսկ՝ ինչ-որ տեղ հումորով: Սա՛ նկատի ունեմ, երբ ասում եմ՝ խոնարհություն, բայց խորքում՝ արժանապատվություն ունեցող խոնարհություն: Այդ խոնարհության մեջ չկա ոչ մի կաթիլ խեղճություն, ճնշվաշություն: Հակառակը կա՝ հանդարտ արժանապատվություն եւ մոլի կենսունակություն:
Ինքը եւ իր նման «կուռոները» չե՛ն ընկճվում, չե՛ն հանձնվում, այլ շարունակում են կռվել՝ հայրենիք կերտելով «առաջին սորտ», բայց իրական կյանքի փոխարեն մի էժան թատրոնի դեկորացիա ապրող քաղքենիության համար: Նրա՛նք են Հայաստանի պաշտպանության առաջին գծում, նրանք են դառնում առաջին զուտ հայերը՝ առանց արեւմտյան կամ արեւելյան հավելման: Նրա՛նք են կերտում լիարժեք Հայաստան՝ Ռուսաստանի հայաբնակ գուբերնիաների տարածքում՝ իրենց արյամբ, իրենց տանջանքով, իրենց կենսունակությամբ, իրենց խոնարհությամբ եւ արժանապատվությամբ: Պատերազմը նրանց համար ոչ այնքան հերոսական սխրանք է, որքան առօրյա, ծանր, հետեւողական աշխատանք, գործ: Հայ գյուղացին կռվել է այնպես, ինչպես մշակել է իր քարքարոտ ու անբերրի հողը:
Եվ ճակատագրի դառնագույն հեգնանքը՝ հենց Կյուրեղյանի նմանները ստիպված եղան գաղթել նաեւ իրենց ստեղծած Հայաստանից եւ իրենց համար նոր կյանք ստեղծել դրսերում: Հայաստանը նրանց երբեք էլ առանձնապես շնորհակալ չեղավ, կոչումներ եւ շքանշաններ չշնորհեց, անունները չհիշեց, հուշարձաններ չկառուցեց: Մեր լավագույն պոետներն իսկ հեգնեցին «խմբապետ Շավարշներին», ձեռ առան նրանց կոպտությունն ու «շովինիզմը», որ հետո նույն այդ պոետները, լիովին անօգնական ու անպաշտպան մնալով, լուռ գնդակահարվեն իրենց իսկ գովերգած Չեկայի նկուղներում՝ առանց գերեզման ունենալու իրավունքի:
Աշխատավորը՝ կարծրատիպերից դուրս
Աշխատավորի, գյուղացու, «հասարակ ժողովրդի» անունից շատերն են խոսել եւ շատ են խոսել, եւ հիմա էլ խոսողներ կան: Բայց բուն աշխատավորին ձայն տվող չի եղել, կամ նրա ձայնը չեն լսել: Նրան միշտ վերագրում են վերնախավային շերտերի ուզածը, տրամադրությունները, պատկերացումները, գաղափարները, ձգտումները: Այդ վերնախավային պատումներում նա կամ բարի, անշառ ու խեղճ մեկն է, որին, իր կամքին հակառակ՝ կռվեցնում են իր նման ուրիշ խեղճերի դեմ, կամ հակառակը՝ վերացական ու անդեմ «հերոսական ժողովուրդն է», որը «ոտքի է ելնում» կախարդական փայտիկի թելադրմամբ եւ նույն փայտիկի զորությամբ էլ հետո նորից դարերով քնում է, կամ էլ վերջապես՝ նա տգետ, ստրուկ, ծույլ «էս ազգն է»: Բոլոր դեպքերում՝ նա իր ճակատագրի տերը չէ, այլ անգիտակից, համարյա անասունի կյանքով ապրող մի «կուռո» է: Սա գրեթե բոլոր իդեոլոգիաների կողմից սնուցվող պատկերն է՝ սոցիալիստական, «հայրենասիրական», լիբերալ….:
Բայց երբ խոսում է իրական մի «կուռո», ապա այս բոլոր իդեոլոգիական պատկերացումները հօդս են ցնդում: Պարզվում է, որ նա կռվում է՝ ոչ թե որովհետեւ նրան ստիպում են, կամ որովհետեւ քարոզչության ազդեցության տակ է, այլ որովհետեւ դա նրա կյանքն է՝ նա վրեժ է առնում, նա պաշտպանվում է, նա ստեղծում է իր կենսական տարածքը: Այդ կռվում նա միջոցների խտրականություն չգիտի, չգիտի նաեւ տրտունջ ու բողոք, բայց նաեւ իր էությամբ պաթետիկ չէ, խենթ չէ, այլ աշխատավոր, առօրյա հերոս է: Պատկերացնո՞ւմ եք, թե ինչ կասեն այդպիսի «հասարակ մարդու» մասին մի առաջադիմական սեմինարում…:
Եվ հետաքրքիր է, որ նրա էության մեջ ամենից քիչ են այն գծերը, որոնք կարելի է կոչել ռամկական՝ բացասական իմաստով: Հակառակը՝ «կուռոների» նկարագրից բխում է նրանց ազնվականությունը, նույնիսկ՝ դասականությունը, որի բնորոշ տարրերն են արդեն հիշատակված՝ զսպվածությունը, հանգստությունը, կենսուակությունը, իրատեսությունը: Ցավոք, «այդպիսի սերունդ եղավ, այդպիսի սերունդ դժվար թե կրկնվի:»
[1] Կուռո՝ քրդերեն նշանակում է տղա: Արեւելյան Հայաստան գաղթած տաճկահայերին արհամարհանքով այդպես էին կոչում տեղացի հայերը:
‘