‘
Ասում են՝ 1940-ին առաջին անգամ Սովետական Հայաստանում երբ հրատարակվեց Րաֆֆու «Սամվել» վեպը, Երեւանում գրախանութների մոտ այնպիսի հերթեր եւ իրարանցումներ էին գոյացել, որ իրավիճակը նմանվում էր ժողովրդական ցույցի: Այսօր Երեւանի եւ Հայաստանի պատմության այս մոռացված էջը մեզ շատ զարմանալի պետք է թվա՝ այլ մոլորակում կատարված իրողության աստիճան: Այսօր, երբ գրախանութները լեփ-լեցուն են ամեն ինչով՝ ամենաորակյալ հրատարակությունից մինչեւ ամենազիբիլը, դժվար է հասկանալ, թե ինչու էր հերթ եւ իրարանցում գրքի համար, եւ ինչու՝ հատկապես Րաֆֆու «Սամվելի» համար: Առավել բարդ է պատկերացել, թե այդ «այլմոլորակային» պատմությունն ինչ կապ կարող է ունենալ այսօրվա հետ:
«Բուրժուական նացիոնալիզմի» ծանր մեղադրանքը
Պատկերացնենք 1940 թվականը: 20 տարի է ուղիղ՝ ինչ Հայաստանում հաստատված են սովետական կարգեր: Իսկ դա նշանակում է՝ 20 տարի մշտական ամեն «հարթուկից» լսվող ագրեսիվ սովետական քարոզչություն, որի այլընտրանքը գոյություն չունի: Այդ ժամանակվա ՍՍՀՄ-ը մեր տեսած մի քիչ արդեն հոգնած բրեժնեւյան «սովետը» չէր: Սա այն շրջանն էր, երբ նույնիսկ Րաֆֆու պես՝ առաջին հայացքից «անմեղ» գրողի երկերը փաստացի արգելքի տակ էին: Րաֆֆին եւ հայ դասական գրողներից նրա նման շատերը «մերկացվում էին» որպես «շովինիստներ», «բուրժուական նացիոնալիստներ» եւ այլն: Պատմության հեգնանքով, սակայն, Րաֆֆու՝ Սովետական Հայաստան վերադարձից 2-3 տարի առաջ, 1937-38-ականներին գրեթե իսպառ բնաջնջվեց հայ բոլշեւիկների գաղափարական սերունդը՝ հայկական «բուրժուական նացիոնալիզմի» դեմ պայքարի հին՝ դեռ նախահեղափոխական ռավիրաները։ Բայց բնաջնջվեցին ոչ թե որպես նացիոնալիզմի դեմ պայքարողներ, այլ որպես հենց նացիոնալիզմի համար մեղադրվողներ: Մեղադրանքն, իհարկե, շինծու էր. այդ մարդկանց մեջ թեեւ կային բազմաթիվ արժանի հայեր, բայց նրանք հավատարիմ կոմունիստներ էին: Եվ մյուս հակասությունն էլ այն է, որ քաղաքական եւ մտավորական վերնախավի այդ բնաջնջումից անմիջապես հետո արտոնվում է «նացիոնալիստ» Րաֆֆու երկերի հրապարակումը, այսինքն՝ արտոնվում է այն, ինչի դեմ գնդակահարվածները ողջ կյանքում պայքարել են, բայց որի հետ կապ ունենալու կեղծ մեղադրանքով ոչնչացվել են:
Եվ այստեղ առաջանում է միանգամից երկու հարց: Նախ՝ ինչո՞ւ էր Րաֆֆին այդքան վտանգավոր սովետական իշխանության համար, եւ երկրորդ՝ ինչո՞ւ իշխանությունը, որն իր հակառակորդներին ոչնչացրեց նացիոնալիզմի կեղծ մեղադրանքով, հանկարծ արտոնեց «նացիոնալիզմի հոր»՝ մինչ այդ արգելված երկերի հրապարակումը: (Փակագծերում նշենք, որ Րաֆֆու եւ սովետական իշխանության հարաբերությունները դեռ երկար ժամանակ մնացին բարդ. մինչեւ 1956 թ.-ի վերջնական արտոնումը Րաֆֆին մերթ «մերկացվեց», մերթ նորից «արդարացվեց»՝ կախված այդ պահի ստալինյան արտաքին եւ ներքին քաղաքականության պահանջներից):
Հեղափոխական ազգայնականության վտանգը
Սկզբում հասկանանք Րաֆֆու «վտանգավորության» խնդիրը: Վաղ սովետական շրջանի պաշտոնական գաղափարախոսների տեսակետով՝ Րաֆֆին «բուրժուական նացիոնալիստ» էր: Թվում է, թե սա բացատրում է խնդիրը կողմերի գաղափարախոսական հակադրություններով: Բայց սրանք ընդամենը խոսքեր են՝ խնդրի մակերեսը: Նախ՝ բոլշեւիկները հարկ եղած դեպքում երբեք չեն խորշել համագործակցել, իրենց լեզվով ասած, «բուրժուական նացիոնալիստների», օրինակ՝ նույն քեմալականների, հետագայում նաեւ ՝ չինական Հոմինդանի, արաբական Բաասի եւ շատ այլոց հետ: Երկրորդ՝ հայ իրականության «բուրժուական» այլ հոսանքների հետ բոլշեւիկներն այդ աստիճան խնդիրներ չունեցան: Օրինակ, նրանց համար այդքան էլ սարսափելի չէր «բուրժուական լիբերալիզմը» (ասենք՝ Գրիգոր Արծրունին), կամ նույնիսկ՝ հայկական «բուրժուական» պահպանողականությունը: Այդ հոսանքներն այդքան լուտանքների չարժանացան ՍՍՀՄ վաղ շրջանում, եւ սա այն դեպքում, որ, ի տարբերություն Րաֆֆու քարոզած «նացիոնալիզմի», իրոք բուրժուական էին մինչ հայ ազատագրական շարժումը, որի նախահայրն էր համարվում Րաֆֆին, սակայն երբեք իրապես չհետաքրքրեց հայ բուրժուազիային եւ մնաց գերազանցապես մտավորականությանն ու գյուղացիությանն ընդգրկող շարժում: Խնդիրն, ուրեմն, այլ է:
Րաֆֆու քարոզած «բուրժուական նացիոնալիզմը», իսկ ավելի ճշգրիտ եզրով բնորոշված՝ «հեղափոխական ազգայնականությունը» վտանգ էր այնքանով, որքանով հիմք էր «քաղաքական հայկականությանը»: Ի՞նչ է սա: Եթե նույն Գրիգոր Արծրունին կամ նրա ընդդիմախոս պահպանողականները հայկականությունը դիտում էին զուտ մշակութային եւ տնտեսական տեսակետից, իսկ քաղաքական տեսակետից նույնացնում էին հային ռուսի («հայերը քաղաքականապես ռուս են»՝ ասում էր Արծրունին) կամ թեկուզ օսմանցու հետ, ապա Րաֆֆու գրվածքների մեջ, ինչպես նշում է իր ժամանակին շատ հայտնի հայ մարքսիստ մտածող Դավիթ Անանունը, դրվում էր անկախ հայկական քաղաքական գծի սաղմը: Եվ հենց այստեղ էր Րաֆֆու իրական վտանգը սովետական իշխանության համար՝ քաղաքական, այլ ոչ թե զուտ մշակութային հայրենասիրության վտանգը:
Րաֆֆին անվնաս ազգասեր չէր, ոչ էլ սոսկ արկածային վեպերի հեղինակ: Նա ցարական գրաքննության պայմաններում հիմք էր դնում հայկական քաղաքական հայրենասիրության, այսինքն՝ անկախության գաղափարի: Իսկ դա նշանակում է, որ Րաֆֆու ծրագիրը տարբեր էր «ռուսների կամ այլ «խաչակիրների» հետ ընդդեմ շուն թուրքերի» սովորական հայկական քաղքենիական ծրագրից, որը քարոզում էր նույն Արծրունին՝ ազատական տարազի մեջ, եւ որը նաեւ հայ պահպանողականների ավանդական քարոզն էր: Րաֆֆին դնում էր սեփական ուժերով ազատագրական, հեղափոխական պայքարի խնդիր, իսկ դա նշանակում է անկախ քաղաքական կողմ դառնալու խնդիր, որից էլ դեպի անկախ պետության գաղափարը մնում էր մեկ քայլ (ուշագրավ է նաեւ Խամսայի մելիքություններում Րաֆֆու կողմից ենթատեքստով տարվող «քրիստոնյաների հետ ընդդեմ մահմեդականների» հայկական ավանդական կաղապարի քննադատությունը. համեմատեք, օրինակ, Մելիք Մեժլումի կերպարի նկարագրությունը): Խնդիրն, ուրեմն, բարդանում է, եւ արդեն նշմարվում են կապերը նաեւ այսօրվա հետ:
Ազգայնականության հետ բարդ սիրախաղը
Բայց ինչո՞ւ է այդ դեպքում սովետական իշխանությունն ի վերջո արտոնում Րաֆֆու գործերը՝ սկզբում զգուշավոր եւ «մեկ քայլ առաջ, երկու քայլ հետ» մարտավարությամբ, իսկ հետագայում՝ Ստալինի մահից հետո, արդեն առանց որեւէ խնդրի եւ նույնիսկ՝ խրախուսանքով: Սա էլ բազմաշերտ խնդիր է: Ստալինի կառավարման երկրորդ շրջանից՝ հին բոլշեւիկների ոչնչացումից հետո, ընդհանրապես ՍՍՀՄ-ում սկսվեց հայրենասիրության հետ «խաղը». նախ՝ ռուսական հայրենասիրության, բայց որոշ չափի մեջ՝ նաեւ տեղական հայրենասիրությունների հետ: Սա սովետական պատմության հայտնի շրջադարձերից է: Բայց իրականում բոլշեւիկները ոչ թե 1940-ականներից, այլ հենց սկզբից, հե՛նց 1921-ի հունվարից փորձել են խաղարկել հայկական հայրենասիրության քարտը: Օրինակ, 21 թվականի փետրվարին նրանք հիշեցին հայկական ազգային պահանջները, երբ պետք էր Լոռու հարցն օգտագործել Վրաստանը սովետականացնելու համար: Նույն ժամանակ, հայ բոլշեւիկները, որոնք իշխանության էին եկել քեմալականների անուղղակի օգնությամբ եւ հայ-թուրքական բարեկամության կարգախոսով, հանկարծ սկսում են, թեեւ զուսպ, բայց՝ հակաքեմալական եւ հակաթուրքական քարոզչություն, որովհետեւ իրավիճակ էր փոխվել, եւ սովետական ընդհանուր շահերի տեսակետից անհրաժեշտ էր հայկական գործոնով մի փոքր «վախեցնել» Քեմալին (պատմական հերթական հեգնանքով՝ այդ ժամանակ Քեմալի եւ Վրաստանի բարեկամությունն էին փնտրում արդեն իշխանությունից հեռացած եւ փետրվարյան ապստամբությունը նախապատրաստող դաշնակցականները):
Հայկական հայրենասիրությունն, ուրեմն, հենց սկզբից փորձել են օգտագործել հանուն համասովետական (իմա հենց սկզբից էլ փաստացի՝ ռուսական կայսերական) քաղաքականության նպատակների. պարզապես ՍՍՀՄ-ի գոյության ավելի ուշ շրջանում հայկական հայրենասիրության այդ շահագործումն ավելի ակնհայտ է դառնում, իսկ վաղ շրջանում դա ավելի քողարկված էր նացիոնալիզմի դեմ ծայրահեղացված պայքարի դրսեւորումներով (ասենք, նույն Րաֆֆու գրքերի արգելմամբ): Ուրեմն, սովետական իշխանությանը պետք էր հայկական ազգայնականություն, բայց այնպիսի՛ կերպի մեջ, որ մի կողմից ծառայի «Կենտրոնի» շահերին, մյուս կողմից էլ՝ չանցնի այն վտանգավոր սահմանը, որից այն կողմ սկսվում է քաղաքական հայրենասիրությունը՝ անկախության անխուսափելի պահանջով: Այլ կերպ ասած՝ անհրաժեշտ էր հին ու բարի, ավանդական ապաքաղաքական հայկական «ազգասիրություն»: Այս գիծը սկզբում տարվում էր ավելի զգույշ, իսկ հետագայում տարբեր՝ այստեղ ոչ կարեւոր պատճառներով արտոնված հայրենասիրության սահմաններն ընդլայնվեցին, եւ այդ շրջանում է, որ հնարավոր է դառնում հրապարակել Րաֆֆու վեպերը Սովետական Հայաստանում: Սկսվում է բարդ խաղ սովետական իշխանության եւ հաճախ՝ զուտ ենթագիտակցորեն գործող հայ ժողովորդի միջեւ: Կայսրությունն ուզում է օգտագործած լինել հայկական ազգայնականության տարերքը, բայց այնպես, որ դա չարթնացնի հայկական անկախ քաղաքական գիտակցությունը, եւ միշտ էլ զգուշանում է, որ չափավոր իսկ ազատությունը կարող է, ի վերջո, նորից արթնացնել հայերի քաղաքական անկախ գիտակցությունը:
Եվ 1940-ի իրարանցումը Երեւանի գրախանութների մոտ վկայում է հենց իշխանական այդ վախերի հիմնավոր լինելու մասին: Պետք է պատկերացնել 1940-ի Սովետական Հայաստանը, որ հասկանալի դառնա, թե ի՛նչ է նշանակում ժողովրդական ինքնաբուխ իրարանցում, այն էլ՝ մի իրադարձության շուրջ, որը թեեւ պաշտոնապես արտոնված է, բայց, այդուհանդերձ, պաշտոնական գաղափարախոսությունից դուրս է եւ միայն վերապահումներով ընդունելի: Ինքնաբուխ այս ցույցն այլ բան չէ, քան նախերգանքը 1965-ի, ապա եւ՝ 1988-ի երեւանյան ցույցերի:
Հետեւաբար, հաջորդիվ պետք է գտնել կապող օղակը 1940-ից 1988-ի եւ ապա՝ 2016-ի:
(շարունակելի)
‘